فرهنگ و هنر در سال ۱۴۰۱ همچون دیگر بخشهای اجتماع ایران، تلخ و شیرین‌های بسیاری را پشت سر گذاشت که طعم تلخی‌هایش بیشتر از مزه شیرینی آن بود؛ تلخی‌هایی از جنس حذف و کناره‌گیری از فعالیت حرفه‌ای یا همسفر شدن برخی چهره‌های سرشناس با پرستوی مرگ.
شاید بتوان سال ۱۴۰۱ را در سه برش مشخص رفتنها، بازداشت‌ها و کناره‌گیری‌ها مرور کرد.
برش اول تلخی‌های بسیار دارد و داغ‌هایی بر دل جامعه هنری گذاشت که شاید نتوان تا مدت‌ها مرهمی بر آنها نهاد و جای خالی رفتگان را به آسانی پر کرد.
بی‌شک یکی از مهمترین چهره‌هایی که در سال ۱۴۰۱ مهمان خاک شد هوشنگ ابتهاج است. وی در سن ۹۵ سالگی در آلمان درگذشت و در زادگاهش شهر رشت به خاک سپرده شد.
امین تارخ دیگر چهره نام‌آشنای جامعه هنری بود که در دوم مهرماه بر اثر عارضه قلبی به دیار باقی شتافت، رفتن او در زمان اوج اعتراضات مردمی در ایران، تحت‌الشعاع رخدادهای اجتماعی قرار گرفت.
از دیگر چهره‌هایی که در سال گذشته از دنیا رفتند می‌توان به شهلا ناظریان، پیروز فیروزکار، منوچهر اسماعیلی و جلال مقامی در بخش دوبله، محمدعلی اسلامی ندوشن، کریمی مراغه‌ای، یدالله رویایی و عباس معروفی، از بین شاعران و نویسندگان روح‌الله مفیدی، اسماعیل شنگله، جواد گلپایگانی و شهرام عبدلی از بین بازیگران، اسفندیار قره‌باغی و مهین تاج مغول ملقب به شهین از بین خوانندگان و بابک برزویه عکاس سینما و مطبوعات اشاره کرد.
برش دوم، بازداشت‌ها: سال گذشته با آنچه که «انقلاب مهسا» نامیده شد در یادها باقی خواهد ماند اما در کنار وقایع‌نگاری اعتراضات سراسری پاییز ۱۴۰۱، قطعا جهت‌گیری هنرمندان از یادها نخواهد رفت. چه آنانی که همچون مهران رجبی سمت نظام را گرفتند چه هنرمندانی مثل کتایون ریاحی و هنگامه قاضیانی که همسو با مردم معترض از سوی نظام، راهی دادگاه و زندان شدند.
در میان هنرمندان نوید افقه، موسیقی‌دان، در ۲۸ آبان ۱۴۰۱ در شیراز بازداشت شد.
شروین حاجی‌پور، خواننده و ترانه‌نویس، پس از خواندن آهنگ «برای…»، که متن این آهنگ از توئیت‌های مردم الهام گرفته بود به اتهام «تشویق به اغتشاش»، در ۷ مهر ۱۴۰۱ بازداشت شد اما توانست جایزه «بهترین آهنگ برای تغییر اجتماعی» از جشنواره گرمی آمریکا را کسب کند.
کتایون ریاحی که از اولین زنانی بود که حجاب از سر برداشت و با شبکه‌های فارسی زبان خارج از ایران مصاحبه کرد در ۲۹ آبان‌ماه در ویلای خود در اطراف قزوین بازداشت شد.
توماج صالحی، خواننده رپ اعتراضی که از ابتدای اعتراضات در خیابان‌ها و فضای مجازی حضور فعال داشت، در روز ۸ آبان ۱۴۰۱ توسط نیروهای امنیتی دستگیر شد.
هنگامه قاضیانی هم بواسطه انتشار ویدئویی با حجاب اختیاری و حمایت از اعتراضات مردمی در روز یکشنبه ۲۹ آبان با «حکم قضایی» توسط مأموران امنیتی بازداشت شد.
ترانه علیدوستی، میترا حجار، سهیلا گلستانی و حمید پورآذری از بین بازیگران، زینب موسوی کمدین، عماد قویدل خواننده رپ، حمید نیکخواه گرافیست، محمود میرزایی آهنگساز، سامان یاسین خواننده رپ و نیک یوسفی عکاس از جمله افراد شناخته شده هنری بودند که به علت همراهی با مردم معترض ایران بازداشت شدند.
برش سوم، کناره‌گیری‌ها: در تلاطم اعتراضات بازار کناره‌گیری و کنارگذاشته شدن هم داغ بود، یکی از مشهورترین چهره‌هایی که با واکنش حاشیه‌دار و انتقاد برانگیز خود هم انتقادات مردمی را به جان خرید هم از صداوسیما حذف شد، مهران مدیری بود.
از بین چهره‌های شناخته شده صدا و سیما نیز افرادی همچون باربد بابایی، مجری برنامه«زوجی‌نو»، مجتبی پوربخش مجری فوتبالی، پیمان شیخی مجری رادیو و تلویزیون، مجید غضنفری مجری برنامه «مثبت سلامت»، محمد حسنی مجری و داود عابدی مجری باسابقه شبکه خبر از حضور در صداوسیمای جمهوری اسلامی انصراف دادند.
پیمان جبلی رئیس صداوسیما اما در واکنش به این خداحافظی‌ها گفت: «کار با صدا و سیما افتخاری برای همکاران ماست و همکارانی که کار در این سازمان را برای خود یک سرمایه و ارزش ملی می‌دانند، با ما کار می‌کنند و اگر کسی متناسب با این میل و تمایل واقعی نخواهد حرکت کند، ما مانع آنها نخواهیم شد.»
