«یادداشت تفاهم بوداپست برای تضمینات امنیتی»، یا به اختصار «تفاهم نامه بوداپست» یک یادداشت تفاهم دیپلماتیک است که در دسامبر سال ۱۹۹۴ میان اوکراین، روسیه، ایالات متحده و بریتانیا به امضا رسید.
«تفاهم نامه بوداپست» یک پیمان رسمی نیست بلکه در واقع سند دیپلماتیکی است که امضاکنندگان در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، براساس آن برای اجرای بخشی از خلع سلاح اتمی جمهوری های سابق اتحاد شوروی به یکدیگر قولهایی داده اند.
تعهدات امضاکنندگان «تفاهم نامه بوداپست»
بر طبق این تفاهم نامه، اوکراین متعهد شد که تمام سلاح های هسته ای دوران اتحاد شوروی را از خاک خود برچیند، آنها را به تأسیسات خلع سلاح در روسیه بفرستد، و پیمان منع گسترش و تکثیر سلاح های هسته ای را امضا کند. اوکراین به این تعهدات عمل کرد.
در مقابل، روسیه و کشورهای غربی امضاکننده تفاهم نامه، اساساً حق حاکمیت ملی و تمامیت ارضی اوکراین را به عنوان یک کشور مستقل محترم شمردند. این کار با اجرای اصول تمامیت ارضی و عدم مداخله مندرج در قطعنامه نهایی هلسینکی عملی شد. قطعنامه هلسینکی – قطعنامه نهایی کنفرانس امنیت و همکاری اروپا مصوب اوت ۱۹۷۵ – از پیمان های دوران جنگ سرد که ۳۵ کشور از جمله اتحاد شوروی سابق آن را امضا کرده بودند، در مورد کشور مستقل اوکراین پس از فروپاشی شوروی به اجرا درآمد.
براساس «یادداشت تفاهم بوداپست»، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا قول داده اند که هیچیک از آنها حاکمیت ملی، تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی اوکراین را با تهدید یا استفاده از قوه قهریه به خطر نیاندازد. امضاکنندگان همچنین تعهد کردند که هیچیک با تهدید و اجبار اقتصادی اوکراین را به اطاعت از خود وادار نکند.
امضاکنندگان به طور مشخص تعهد کردند که خاک دیگر کشورهای طرف قرارداد را به اشغال نظامی درنیاورند و اقدام دیگری برخلاف حقوق بین الملل در خاک دیگری انجام ندهند.
همه امضاکنندگان توافق کردند که اشغال یا تصرف خاک کشور دیگر به هیچ عنوان قانونی شناخته نخواهد شد؛ و امضاکنندگان «در صورت پیش آمدن وضعیتی که پرسش هایی را درباره تعهدات این تفاهم نامه برانگیزد»، با یکدیگر مشاوره خواهند کرد.
آیا «تفاهم نامه بوداپست» در مورد رعایت تمامیت ارضی اوکراین برای روسیه لازم الاجراست؟
بری کلمن، استاد حقوق و رئیس مرکز کنترل تسلیحات بین المللی دانشکده حقوق دانشگاه دوپال می گوید این پرسش پیچیده تر از آن است که به نظر می رسد، اما معنی اش این نیست که ابزاری برای اجرای تفاهم نامه وجود دارد:
«تفاهم نامه بوداپست از قطعنامه نهایی هلسینکی پیروی می کند و در اصل بر مندرجات آن قطعنامه تأکید دارد؛ اقداماتی برای اعتمادسازی و شماری از تعهدات مرزی را دربرمی گیرد، تعهداتی که در وهله اول سلبی است – عدم مداخله.»
آقای کلمن نتیجه گیری می کند که انبوهی از منابع دیگر در حقوق بین الملل وجود دارد که روسیه را ملزم به رعایت تمامیت ارضی اوکراین می کند – برای نمونه کمیسیون امنیت و همکاری اروپا، و منشور ملل متحد.
«تفاهم نامه بوداپست» یک پیمان رسمی نیست بلکه در واقع سند دیپلماتیکی است که امضاکنندگان در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، براساس آن برای اجرای بخشی از خلع سلاح اتمی جمهوری های سابق اتحاد شوروی به یکدیگر قولهایی داده اند.
تعهدات امضاکنندگان «تفاهم نامه بوداپست»
بر طبق این تفاهم نامه، اوکراین متعهد شد که تمام سلاح های هسته ای دوران اتحاد شوروی را از خاک خود برچیند، آنها را به تأسیسات خلع سلاح در روسیه بفرستد، و پیمان منع گسترش و تکثیر سلاح های هسته ای را امضا کند. اوکراین به این تعهدات عمل کرد.
در مقابل، روسیه و کشورهای غربی امضاکننده تفاهم نامه، اساساً حق حاکمیت ملی و تمامیت ارضی اوکراین را به عنوان یک کشور مستقل محترم شمردند. این کار با اجرای اصول تمامیت ارضی و عدم مداخله مندرج در قطعنامه نهایی هلسینکی عملی شد. قطعنامه هلسینکی – قطعنامه نهایی کنفرانس امنیت و همکاری اروپا مصوب اوت ۱۹۷۵ – از پیمان های دوران جنگ سرد که ۳۵ کشور از جمله اتحاد شوروی سابق آن را امضا کرده بودند، در مورد کشور مستقل اوکراین پس از فروپاشی شوروی به اجرا درآمد.
براساس «یادداشت تفاهم بوداپست»، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا قول داده اند که هیچیک از آنها حاکمیت ملی، تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی اوکراین را با تهدید یا استفاده از قوه قهریه به خطر نیاندازد. امضاکنندگان همچنین تعهد کردند که هیچیک با تهدید و اجبار اقتصادی اوکراین را به اطاعت از خود وادار نکند.
امضاکنندگان به طور مشخص تعهد کردند که خاک دیگر کشورهای طرف قرارداد را به اشغال نظامی درنیاورند و اقدام دیگری برخلاف حقوق بین الملل در خاک دیگری انجام ندهند.
همه امضاکنندگان توافق کردند که اشغال یا تصرف خاک کشور دیگر به هیچ عنوان قانونی شناخته نخواهد شد؛ و امضاکنندگان «در صورت پیش آمدن وضعیتی که پرسش هایی را درباره تعهدات این تفاهم نامه برانگیزد»، با یکدیگر مشاوره خواهند کرد.
آیا «تفاهم نامه بوداپست» در مورد رعایت تمامیت ارضی اوکراین برای روسیه لازم الاجراست؟
بری کلمن، استاد حقوق و رئیس مرکز کنترل تسلیحات بین المللی دانشکده حقوق دانشگاه دوپال می گوید این پرسش پیچیده تر از آن است که به نظر می رسد، اما معنی اش این نیست که ابزاری برای اجرای تفاهم نامه وجود دارد:
«تفاهم نامه بوداپست از قطعنامه نهایی هلسینکی پیروی می کند و در اصل بر مندرجات آن قطعنامه تأکید دارد؛ اقداماتی برای اعتمادسازی و شماری از تعهدات مرزی را دربرمی گیرد، تعهداتی که در وهله اول سلبی است – عدم مداخله.»
آقای کلمن نتیجه گیری می کند که انبوهی از منابع دیگر در حقوق بین الملل وجود دارد که روسیه را ملزم به رعایت تمامیت ارضی اوکراین می کند – برای نمونه کمیسیون امنیت و همکاری اروپا، و منشور ملل متحد.
