موسیقی موسوم به زیرزمینی ایران از همان اوایل روی کار آمدن جمهوری اسلامی آغاز به کار کرد. سختگیریها و ممنوعیت های شدید پس از انقلاب باعث شد تا شماری از گروه های موسیقی سنتی، ملی و منطقه ای در ایران برای ادامه کار و حفظ هنرشان، در خلوت خانه ها، باغ ها و گاه دشت و بیابان، به اجرای موسیقی بپردازند.
با گذشت زمان، از سختگیری های شدید حکومتی بر موسیقی سنتی و ملی کاسته شده بخش هایی از این نوع موسیقی، «با صدای مردانه»، با حفظ ممنوعیت برگزاری اجرای زنده و کنسرت در تالارها، و تنها در حد انتشار نوار کاست، اجازه فعالیت یافت. هرچند صدای زنان نیز به کلی، حتی در موسیقی سنتی، همچنان ممنوع ماند.
با پایان جنگ و آغاز «دوران سازندگی»، تاریخ مصرف آثار موسیقیایی جنگی که با اهداف «وطن پرستانه» و «وحدت اجتماعی» برای تهییج مردم و جوانان ساخته می شد، به پایان رسیده و دیگر شنونده ای نداشت. در چنین هنگامه ای زمینه برای رشد و شکوفایی موسیقی سنتی استادان فراهم آمد. مقام های حکومتی هم با جایگزینی موسیقی سنتی به جای موسیقی از نفس افتاده جنگی، نه تنها مخالفتی نداشتند؛ بلکه آن را تایید هم کردند.
همزمان با این تغییر آرام در جابجایی جایگاه های موسیقی ایران، دو عامل بسیار موثر در آینده جامعه اما به کلی متفاوت با شناخته شده های آن روزگار، در جامعه ایران پس از جنگ در حال رشد و گسترش بود و آن چیزی نبود جز جوانان دوران صلح و قشر جدید و مرفه شهری. این دو عامل به ناگزیر تغییر ذائقه فرهنگی جامعه را در پی داشت، به حدی که نه «موسیقی صداو سیمایی» و نه حتی موسیقی سنتی استادان پاسخگوی نیاز معنوی این اقشار نبود.
بازشدن نسبی روابط ایران با غرب در دوران سازندگی، و افزایش رفت و آمد مسافران، راه را برای ورود غیرقانونی نوارهای موسیقی پاپ غربی به ایران همواره کرده بود. این موسیقی در میان جوانان و قشرهای نوظهور شهری هواخواهان بسیار یافته بود.
اما مهمترین مولفه در پدیداری پاپ داخلی را باید در بهره گیری فناوری رایانه ای ضبط و تکثیر صدا در این دوران دانست که منجر به ایجاد استودیوهای خانگی صدا با هزینه ای اندک در ایران شد. همین استودیوهای خانگی به گروه های موسیقی پاپ کمک کرد تا در خانه ها و زیرزمین خانه مسکونی شان به ضبط و تکثیر ترانه های خود بپردازند.
این گروه ها در ابتدا، با ترجمه یا تالیف متنی فارسی، ترانه های مشهور پاپ غربی را بازخوانی کرده، بصورت نوارکاست یا سی دی تولید و در اختیار دستفروشان خیابانی می گذاشتند.
استقبال از این نوع موسیقی داخلی، به رشد و گسترش این گروه ها کمک کرد؛ به حدی که تا اواخر دهه هفتاد خورشیدی و با روی کار آمدن دولت محمد خاتمی، و به بهانه برگزاری همایش های موسیقی پاپ و موسیقی زیرزمینی، زمینه برای هنرنمایی پرمخاطب این گروه ها فراهم آمد.
در همین سالها جشنواره های موسیقی پاپ در دانشگاه های ایران راه اندازی شد که با بهره گیری از فضای بازتر این مکانها، یاری رسان گروه های موسیقیایی دانشجویی بود. جشنواره موسیقی «تهران اونیو» (خیابان تهران) نخستین آنان ست که تا چندین سال نیز ادامه یافته، بستر مناسبی برای «نوآمدگان» در این حوزه موسیقی شده بود. حاصل آن موسیقی زیرزمینی در ایران آن سالها بود. پدیده ای که حتی متفاوت از همگنان خود در غرب بود.
در کشورهای غربی موسیقی موسوم به «موسیقی زیرزمینی» شامل گروه های ساختارشکنی می شود که به دلیل مخالفت با ضوابط شرکتهای بزرگ تولید موسیقی آثارشان را به صورت آزاد پخش می کنند. این گروه ها کنسرت هایشان را نه در تالارها؛ بلکه در انبارهای متروکه و زیرزمینی متروها برگزار می کنند.
اما موسیقی زیرزمینی ایران شامل آثاری ست که مقام های حکومتی مجوز انتشار قانونی را به آنها نمی دهند. عمده گروه های موسیقی زیرزمینی ایرانی در حوزه موسیقی پاپ بویژه «راک»، «رپ» و «هیپ هاپ» کار می کنند.
کنسرتهای زنده گروه های زیرزمینی هم با تماشاگرانی اندک و همگون با محدودیت های مکانی، تاکنون در خانه های بزرگ یا کارگاه های تولیدی حومه شهرها اجرا شده است.
برنامه هایی که همواره با خطر هجوم نیروهای انتظامی به مکان محل اجرا و دستگیری و بازداشت نوازندگان و تماشاگران همراه بوده است. گزارش های فراوانی از این بازداشتها در خبرگزاریها و رسانه ها بویژه سایت های جریان های تندرو حکومتی منتشر شده است.
موسیقی «رپ» بیش از دیگر انواع موسیقی پاپ امروزه محبوب گروه های زیرزمینی است شاید علت آن یکی نثرگونگی متن ترانه ها باشد که رپرها آن را نه شعر بلکه «متن یا «تکست» می گویند تا تفاوت متن خود از متن ترانه های دیگر انواع ترانه ها جداکرده باشند. دومین عامل نیز احتمالا سادگی موسیقی و عدم تنوع رنگها در موسیقی رپ است که علاقه مندانی که حتی دانشی از علم و خلاقیت موسیقی ندارند قادرند به یاری نرم افزار کامپیوتری به خلق یک ترانه «رپ» بپردازند.
پژوهشگرانی که در این حوزه کار کرده اند از پدیده ای به نام «راک دانشگاهی» سخن می گویند. این پدیده که در دل دانشگاه ها رشد کرده، فرهنگ قشر جوان و تحصیلکرده ایرانی را تحت تاثیر قرار داده است. همین تاثیرات باعث آن شده تا شماری از دانشگاه های ایران مکان برگزاری چندین و چند جشنواره موسیقی یا همایش هایی باشند که به بهانه پژوهش در این حوزه، خود بستر مناسبی برای هنرنمایی گروه های موسوم به زیرزمینی شده اند.
مجید رئوفی یکی از پژوهشگران این حوزه در جستاری با نام «موسیقی زیرزمینی؛ شکفتن در تاریکی» در باره «راک دانشگاهی» می نویسد: «اولین حلقه های گروه راک مجاز را موج دانشجوهای دانشکده هنر دانشگاه آزاد تهران ایجاد کردند. رامین بهنا و دوستانش که بعدها در گروه آویژه، آلبوم هایی هم منتشر کرد، اهل راک بودند... یکی از دلایل نزدیکی آنها فیلم مستندی بود که شهرام مکری از آن ها ساخت.»
این پژوهشگر می افزاید، در سال ۷۹ و برای نخستین بار تالار فارابی دانشگاه هنر میزبان گروه های راک زیرزمینی بود تا با شرکت در برنامه ای با عنوان همایش به هنرنمایی بپردازند.
بنا به گزارش ها جشنواره اول اونیو تهران برای نخستین بار به این گروه ها امکان داد تا به صورت علنی و بدون نگرانی از پیگرد ماموران انتظامی به اجرای برنامه زنده برای مخاطبان جوان بپردازند. پس از آن از برگزاری جشنواره راکی در دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران در اوایل دهه هشتاد خورشیدی نیز بعنوان یکی از بسترهای درخور رشد این گروه ها نام برده می شود.
سختگیریهای ۸ ساله دولت احمدی نژاد از جمله ممنوعیت برگزاری فستیوال های موسیقی دانشجویی و فشار گشت های پلیس نتوانست گروه های موسیقی زیرزمینی را از بین ببرد.
داریوش خواجه نوری یکی از چهره های شناخته شده موسیقی امروز پاپ ایران که روزگاری بخشی از همین گروه های زیرزمینی بوده به تازگی به ایرنا گفته است: «به عنوان کسی که در زمان تولد موسیقی پاپ معاصر ایران در اواخر دهه ۷۰ حضوری فعال داشته ام اعتقاد بر این موضوع دارم که برخی فعالان موسیقی زیرزمینی آثار قابل قبولی را تولید می کنند که از موسیقی پاپ امروز ما فاخرتر است».
پیروز ارجمند مدرس دانشگاه و مدیرکل دفتر موسیقی وزارت ارشاد در این باره می گوید: «با تحقیقات انجام شده ۵۵ درصد موسیقی زیرزمینی قابل انتشار است اما به خاطر اینکه تک آهنگ بودن نمی توانند به صورت رسمی در عرصه موسیقی ورود کنند ».
حالا مقام های جدید وزرات ارشاد اسلامی می گویند سیاست صدور مجوز به گروه های پاپ زیرزمینی را اجرایی می کنند.
یکی از نشانه های این تغییرات، صدور مجوز کنسرت زانیار خسروی ست که برای نخستین بار امکان یافته در فضایی بدون دلهره از دستگیری نه تنها به اجرای برنامه بپردازد؛ بلکه در ازای این هنرنمایی به فروش بلیت نیز اقدام کند
کنسرتی که به دلیل پیش فروش شدن همه بلیت ها اجراهای آن تمدید نیز شده است.
با گذشت زمان، از سختگیری های شدید حکومتی بر موسیقی سنتی و ملی کاسته شده بخش هایی از این نوع موسیقی، «با صدای مردانه»، با حفظ ممنوعیت برگزاری اجرای زنده و کنسرت در تالارها، و تنها در حد انتشار نوار کاست، اجازه فعالیت یافت. هرچند صدای زنان نیز به کلی، حتی در موسیقی سنتی، همچنان ممنوع ماند.
با پایان جنگ و آغاز «دوران سازندگی»، تاریخ مصرف آثار موسیقیایی جنگی که با اهداف «وطن پرستانه» و «وحدت اجتماعی» برای تهییج مردم و جوانان ساخته می شد، به پایان رسیده و دیگر شنونده ای نداشت. در چنین هنگامه ای زمینه برای رشد و شکوفایی موسیقی سنتی استادان فراهم آمد. مقام های حکومتی هم با جایگزینی موسیقی سنتی به جای موسیقی از نفس افتاده جنگی، نه تنها مخالفتی نداشتند؛ بلکه آن را تایید هم کردند.
همزمان با این تغییر آرام در جابجایی جایگاه های موسیقی ایران، دو عامل بسیار موثر در آینده جامعه اما به کلی متفاوت با شناخته شده های آن روزگار، در جامعه ایران پس از جنگ در حال رشد و گسترش بود و آن چیزی نبود جز جوانان دوران صلح و قشر جدید و مرفه شهری. این دو عامل به ناگزیر تغییر ذائقه فرهنگی جامعه را در پی داشت، به حدی که نه «موسیقی صداو سیمایی» و نه حتی موسیقی سنتی استادان پاسخگوی نیاز معنوی این اقشار نبود.
بازشدن نسبی روابط ایران با غرب در دوران سازندگی، و افزایش رفت و آمد مسافران، راه را برای ورود غیرقانونی نوارهای موسیقی پاپ غربی به ایران همواره کرده بود. این موسیقی در میان جوانان و قشرهای نوظهور شهری هواخواهان بسیار یافته بود.
اما مهمترین مولفه در پدیداری پاپ داخلی را باید در بهره گیری فناوری رایانه ای ضبط و تکثیر صدا در این دوران دانست که منجر به ایجاد استودیوهای خانگی صدا با هزینه ای اندک در ایران شد. همین استودیوهای خانگی به گروه های موسیقی پاپ کمک کرد تا در خانه ها و زیرزمین خانه مسکونی شان به ضبط و تکثیر ترانه های خود بپردازند.
این گروه ها در ابتدا، با ترجمه یا تالیف متنی فارسی، ترانه های مشهور پاپ غربی را بازخوانی کرده، بصورت نوارکاست یا سی دی تولید و در اختیار دستفروشان خیابانی می گذاشتند.
استقبال از این نوع موسیقی داخلی، به رشد و گسترش این گروه ها کمک کرد؛ به حدی که تا اواخر دهه هفتاد خورشیدی و با روی کار آمدن دولت محمد خاتمی، و به بهانه برگزاری همایش های موسیقی پاپ و موسیقی زیرزمینی، زمینه برای هنرنمایی پرمخاطب این گروه ها فراهم آمد.
در همین سالها جشنواره های موسیقی پاپ در دانشگاه های ایران راه اندازی شد که با بهره گیری از فضای بازتر این مکانها، یاری رسان گروه های موسیقیایی دانشجویی بود. جشنواره موسیقی «تهران اونیو» (خیابان تهران) نخستین آنان ست که تا چندین سال نیز ادامه یافته، بستر مناسبی برای «نوآمدگان» در این حوزه موسیقی شده بود. حاصل آن موسیقی زیرزمینی در ایران آن سالها بود. پدیده ای که حتی متفاوت از همگنان خود در غرب بود.
در کشورهای غربی موسیقی موسوم به «موسیقی زیرزمینی» شامل گروه های ساختارشکنی می شود که به دلیل مخالفت با ضوابط شرکتهای بزرگ تولید موسیقی آثارشان را به صورت آزاد پخش می کنند. این گروه ها کنسرت هایشان را نه در تالارها؛ بلکه در انبارهای متروکه و زیرزمینی متروها برگزار می کنند.
اما موسیقی زیرزمینی ایران شامل آثاری ست که مقام های حکومتی مجوز انتشار قانونی را به آنها نمی دهند. عمده گروه های موسیقی زیرزمینی ایرانی در حوزه موسیقی پاپ بویژه «راک»، «رپ» و «هیپ هاپ» کار می کنند.
کنسرتهای زنده گروه های زیرزمینی هم با تماشاگرانی اندک و همگون با محدودیت های مکانی، تاکنون در خانه های بزرگ یا کارگاه های تولیدی حومه شهرها اجرا شده است.
برنامه هایی که همواره با خطر هجوم نیروهای انتظامی به مکان محل اجرا و دستگیری و بازداشت نوازندگان و تماشاگران همراه بوده است. گزارش های فراوانی از این بازداشتها در خبرگزاریها و رسانه ها بویژه سایت های جریان های تندرو حکومتی منتشر شده است.
موسیقی «رپ» بیش از دیگر انواع موسیقی پاپ امروزه محبوب گروه های زیرزمینی است شاید علت آن یکی نثرگونگی متن ترانه ها باشد که رپرها آن را نه شعر بلکه «متن یا «تکست» می گویند تا تفاوت متن خود از متن ترانه های دیگر انواع ترانه ها جداکرده باشند. دومین عامل نیز احتمالا سادگی موسیقی و عدم تنوع رنگها در موسیقی رپ است که علاقه مندانی که حتی دانشی از علم و خلاقیت موسیقی ندارند قادرند به یاری نرم افزار کامپیوتری به خلق یک ترانه «رپ» بپردازند.
پژوهشگرانی که در این حوزه کار کرده اند از پدیده ای به نام «راک دانشگاهی» سخن می گویند. این پدیده که در دل دانشگاه ها رشد کرده، فرهنگ قشر جوان و تحصیلکرده ایرانی را تحت تاثیر قرار داده است. همین تاثیرات باعث آن شده تا شماری از دانشگاه های ایران مکان برگزاری چندین و چند جشنواره موسیقی یا همایش هایی باشند که به بهانه پژوهش در این حوزه، خود بستر مناسبی برای هنرنمایی گروه های موسوم به زیرزمینی شده اند.
مجید رئوفی یکی از پژوهشگران این حوزه در جستاری با نام «موسیقی زیرزمینی؛ شکفتن در تاریکی» در باره «راک دانشگاهی» می نویسد: «اولین حلقه های گروه راک مجاز را موج دانشجوهای دانشکده هنر دانشگاه آزاد تهران ایجاد کردند. رامین بهنا و دوستانش که بعدها در گروه آویژه، آلبوم هایی هم منتشر کرد، اهل راک بودند... یکی از دلایل نزدیکی آنها فیلم مستندی بود که شهرام مکری از آن ها ساخت.»
این پژوهشگر می افزاید، در سال ۷۹ و برای نخستین بار تالار فارابی دانشگاه هنر میزبان گروه های راک زیرزمینی بود تا با شرکت در برنامه ای با عنوان همایش به هنرنمایی بپردازند.
بنا به گزارش ها جشنواره اول اونیو تهران برای نخستین بار به این گروه ها امکان داد تا به صورت علنی و بدون نگرانی از پیگرد ماموران انتظامی به اجرای برنامه زنده برای مخاطبان جوان بپردازند. پس از آن از برگزاری جشنواره راکی در دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران در اوایل دهه هشتاد خورشیدی نیز بعنوان یکی از بسترهای درخور رشد این گروه ها نام برده می شود.
سختگیریهای ۸ ساله دولت احمدی نژاد از جمله ممنوعیت برگزاری فستیوال های موسیقی دانشجویی و فشار گشت های پلیس نتوانست گروه های موسیقی زیرزمینی را از بین ببرد.
داریوش خواجه نوری یکی از چهره های شناخته شده موسیقی امروز پاپ ایران که روزگاری بخشی از همین گروه های زیرزمینی بوده به تازگی به ایرنا گفته است: «به عنوان کسی که در زمان تولد موسیقی پاپ معاصر ایران در اواخر دهه ۷۰ حضوری فعال داشته ام اعتقاد بر این موضوع دارم که برخی فعالان موسیقی زیرزمینی آثار قابل قبولی را تولید می کنند که از موسیقی پاپ امروز ما فاخرتر است».
پیروز ارجمند مدرس دانشگاه و مدیرکل دفتر موسیقی وزارت ارشاد در این باره می گوید: «با تحقیقات انجام شده ۵۵ درصد موسیقی زیرزمینی قابل انتشار است اما به خاطر اینکه تک آهنگ بودن نمی توانند به صورت رسمی در عرصه موسیقی ورود کنند ».
حالا مقام های جدید وزرات ارشاد اسلامی می گویند سیاست صدور مجوز به گروه های پاپ زیرزمینی را اجرایی می کنند.
یکی از نشانه های این تغییرات، صدور مجوز کنسرت زانیار خسروی ست که برای نخستین بار امکان یافته در فضایی بدون دلهره از دستگیری نه تنها به اجرای برنامه بپردازد؛ بلکه در ازای این هنرنمایی به فروش بلیت نیز اقدام کند
کنسرتی که به دلیل پیش فروش شدن همه بلیت ها اجراهای آن تمدید نیز شده است.
