زمینه تحول تاریخی روابط آمریکا- کوبا از بهار ۲۰۱۳ آغاز شد. به نوشته خبرگزاری رویترز در این زمان بود که باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا، اجازه انجام مذاکرات پنهان با هاوانا را صادر کرد- نظیر همان تاکتیکی که اوباما برای بازکردن راه مذاکرات هسته ای با ایران به کار برد.
روز سه شنبه، سرانجام ماه ها بحث و گفتگو در کانادا و واتیکان، به گفت و گوی تلفنی حدود یک ساعته اوباما و رائول کاسترو، رئیس جمهوری کوبا انجامید و آخرین گام برای پایان دادن به نیم قرن دشمنی و آغاز شکلی تازه در روابط کشورها در نیم کره غربی برداشته شد.
به گفته یک مقام ارشد دولت اوباما که خواستار مخفی ماندن هویتش شد، اگر اوباما معتقد باشد «که در سیاست خارجی آمریکا موردی وجود دارد که تاریخ انقضای آن فرا رسیده، همانا روابط آمریکا- کوباست».
به گفته مقام های آمریکایی، واتیکان نقشی عمده در نزدیک کردن دو دولت و نیز در ایجاد تسهیلات برای مذاکره در زمینه آزادی آلن گراس برعهده داشت. الن گراس پیمان کار فرعی سازمان توسعه بین المللی آمریکا که در کوبا زندانی بود، روز چهارشنبه، پس از پنج سال تحمل زندان، از کوبا به آمریکا بازگشت.
از اوایل تابستان ۲۰۱۴، پاپ فرانسیس آرژانتینی، نامه های شخصی مختلفی به اوباما و کاسترو فرستاد و از آنان خواست با مبادله زندانیان روابط خود را بهبود بخشند.
در ماه مارس نیز که رئیس جمهوری آمریکا به دیدار پاپ در واتیکان رفت، مذاکرات محرمانه درباره کوبا موضوع اصلی مذاکرات بود. مقام ها گفتند «درباره کوبا هم، مثل بقیه موضوع ها، بحث شد.»
اولین گفت و گوی رو دررویی که نتیجه آن سرانجام در این هفته به ثمر نشست، در ماه ژوئن ۲۰۱۳ در کانادا انجام شد. رابطه کانادا با کوبا سابقه ای دیرین دارد.
رهبری مذاکره کنندگان آمریکایی با بن رودریگز، مشاور نزدیک اوباما و از اعضای شورای امنیت ملی، و ریکاردو زونیگا، کارشناس ارشد شورای امنیت ملی کاخ سفید بود. نام مذاکره کنندگان کوبایی فورا در دسترس رویترز قرار نگرفت.
تعهد واتیکان
دخالت واتیکان در این قضیه به مارس ۲۰۱۲ برمی گردد که گروهی از قانون گذاران آمریکایی به دفتر سفارت واتیکان در واشنگتن رفتند وخواستار کمک او شدند.
به گفته سناتور باربارا میلکوسکی از مریلند، ایالتی که گراس اهل آن است، از آن پس در طی گذار واتیکان از پاپ بندیکت چهاردهم به پاپ فرانسیس «این امر همواره در امواج واتیکان بود. آنها با نیروهای بالاتر در مذاکره بودند. نمی دانم، با امواج بود یابا فرشتگان. با کروبیان، یا با سرافیم- ولی دنبالش را گرفتند.»
در این مذاکرات، واشنگتن همچنین خواستار آزادی جاسوسی شد که حدود دو دهه است در زندانی در کوبا به انتظار می گذراند.
جیمز کلپر رئیس اداره اطلاعات ملی، درباره این شخص که هویتش نامعلوم است، گفت «او در افشا و خنثی کردن چند تن از عوامل اطلاعاتی کوبا نقشی اساسی» داشته است.
درمیان عوامل اطلاعاتی کوبایی که توسط این شخص افشا شده اند، باید از یک تحلیل گر سازمان اطلاعات دفاع آمریکا و نیز اعضای یک حلقه جاسوسی مستقر در فلوریدا به نام«شبکه واسپ» نام برد.
کوبا نیز خواستار آزادی سه تن از اعضای این شبکه یا عوامل اطلاعاتی کوبا شده است که شانزده سال است در زندان های آمریکا به سر می برند.
در این مذاکرات نشانه های آشکاری از مسئله های حل نشده هم وجود دارد. کوبایی ها خواست خود را برای پایان دادن به برنامه های دمکراسی جویانه آمریکا در کوبا، که هاوانا آن را پوششی بدن نما بر تلاش برای سرنگونی نظام کمونیستی کوبا می داند، تکرار کردند. که به گفته مقام ارشد آمریکایی پیش گفته، واشنگتن با آن موافقت نکرد.
به گفته همین مقام، مبادله زندانیان، در دیداری مهم که در واتیکان برگزار شد، نهایی شد. تاریخ این جلسه اعلام نشده است.
پرواز ۵ صبح به هاوانا
روز چهارشنبه ساعت ۳ بامداد به وقت شرق امریکا (۸ به وقت گرینویج) کریس وان هولن، نماینده دمکرات ایالت مریلند بیدار شد تا به پرواز ساعت ۵ صبح به هاوانا برسد. گروهی شامل جودی همسر گراس، جف فلیک سناتور جمهوری خواه و پاتریک لیهی سناتور دمکرات نیز در فرودگاهی بیرون هاوانا در ساعت هشت به زمین نشستند.
وان هولن گفت: «همراه با دو سه مامور کوبایی که مارا همراهی می کردند وارد اتاقی شدیم. در آن اتاق الن گراس و دو مامور آمریکایی که عضو دفتر منافع بودند، منتظر بودند. »
به گفته او گراس «خیلی لاغر شده بود اما روحیه اش خیلی قوی بود»
وکیل گراس روز سه شنبه او را از آزادی اش خبردار کرده بود. به گفته جیل زاکرمن، یکی از سخنگویان، گراس در جواب مکثی کرده و گفته بود «فقط وقتی به چشم خودم ببینم باور می کنم.»
به گفته زاکرمن، در راه بازگشت، از گراس با چند خوراکی محبوبش پذیرایی شد: ذرت بوداده، ساندویچ روست بیف با خردل در نان جو، و کوکوی سیب زمینی. این روز برای گراس که یهودی ست- معنای خاصی هم داشت. اولین روز عید هانوکا بود.
در ساعت ۸ و ۴۵ دقیقه خلبان هواپیما اعلام کرد که هواپیما از فضای هوایی کوبا خارج شده است. به گفته زاکرمن «الن در این لحظه از جابلند شد و نفسی عمیق کشید.»