نویسنده: پژمان اکبرزاده
موزه «ماتِناداران»، یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی ارمنستان، گنجینه‌ای منحصربه‌فرد از فرمان‌ها و نسخه‌های خطی پارسی را در نمایشگاهی ویژه هنر ایران در دوره قاجار به نمایش گذاشته است.
نام «ماتِناداران»، ریشه در زبان پهلوی (پارسی میانه) دارد و به معنای کتاب‌داران یا مخزن نگهداری کتاب و اسناد است. این موزه، بزرگترین گنجینه نگهداری نسخه‌های خطی در ارمنستان به شمار می‌رود و برای مردم این کشور جنبه ملی دارد.
در بیرون از مرزهای ارمنستان، اما آشنایی اندکی با «ماتِناداران» وجود دارد. در کنار مجموعه ارمنی، این موزه دارای گنجینه‌ای منحصر به‌فرد از فرمان‌ها و نسخه‌های خطی پارسی است. بخشی از این آثار در نمایشگاهی ویژه هنر ایران در دوره قاجار به نمایش درآمده است.
ایوت تجریان، پژوهشگر هنر ایران و سرپرست هنری نمایشگاه، انگیزه اصلی برای برگزاری این نمایشگاه را شناخت محدود مردم ارمنستان از ایران و به ویژه در دوره قاجار ذکر می‌کند.
او که خود از ارامنه ایران است، می‌افزاید: «تلاش کرده‌ایم که مردم عادی در ارمنستان با این نمایشگاه، ایده‌ای کلی نسبت به ایران در دوره قاجار پیدا کنند. پیش از نمایشگاه البته پنج سال روی نسخه‌های فارسی و جلدهای لاکی در ماتناداران کار کردم که به چاپ یک کتاب منجر شد. همین کتاب، الهام‌بخش برگزاری نمایشگاه بود، چون زمانی که به پایان رسید، احساس کردیم برای شناساندن مجموعه، تنها چاپ کتاب کافی نیست.»
- فرمان‌های نایاب دوره قاجار در نمایشگاه
فرمان‌های ارائه شده در نمایشگاه، از جمله مدارکی هستند که اطلاعات ویژه‌ای از زندگی جامعه ارمنی در ایران و ارتباط آنها با حکومت قاجار را به‌دست می‌دهند. فرمانی از عباس میرزا (ولیعهد و از مشهورترین شاهزادگان قاجار) در رابطه با حقوق وراث ارامنه نسبت به مسلمانان، از جمله این فرمان‌هاست که در سال ۱۸۲۵ میلادی صادر شد.
ایوت تجریان بر این باور است که پیوند میان حاکمان و جامعه ارمنی در ایران در زمان قاجار مستحکم‌ترشده بود.
او می‌افزاید: «این موضوع به ویژه در دوره پادشاهی فتحعلی‌شاه ملموس‌تر است و یکی از فرمان‌های او را هم در نمایشگاه به بینندگان ارائه کرده‌ایم. بیشتر این فرمان‌ها از موسسه لازاریان به موزه ما منتقل شده‌اند. لازاریان‌ها، یک خانواده ارمنی و هنرشناس از جلفای اصفهان بودند که پس از کوچ به مسکو، این موسسه را در آن شهر پایه‌گذاری کردند.»
به گفته سرپرست هنری نمایشگاه، «در پی بسته شدن موسسه لازاریان، بخشی از گنجینه‌ی آنها به ماتناداران رسید. این فرمان‌ها در سال ۲۰۲۱ در یک کتاب سه زبانه به کوشش کریستین کوستیکیان در ایروان به چاپ رسیده است.»
ایوت تجریان اشاره می‌کند: «در کنار فرمان‌هایی که از موسسه لازاریان به ایروان منتقل شدند، بخشی دیگر از فرمان‌ها از سوی ارامنه ایران به موزه اهدا شده است.
- اثری ایرانی با مضمون ارمنی
یکی دیگر از آثار منحصر به‌فرد به نمایش درآمده در نمایشگاه، یک جلد لاکی از دوره قاجار است. دو نقاشی روی این جلد کشیده شده: نبرد باگرواند (میان ارتش ارمنی-رومی و ساسانیان) و داستان «آرای خوش سیما و سمیر امیس».
سرپرست هنری نمایشگاه از اینکه نسخه داخل جلد در دسترس نیست، ابراز تاسف می‌کند و می‌گوید: «روش مرسوم این بوده که ابتدا خود نسخه درست میشده و سپس جلد سفارش داده میشده ولی نسخه به دست ما نرسیده است. امیدواریم در آینده بتوانیم ردپایی از خود نسخه پیدا کنیم. من در موزه‌های دیگر نمونه‌ای مانند این جلد سراغ ندارم. تکنیک اثر ایرانی است که به لاکی یا زیرلاکی شهرت دارد ولی مضمون آن ارمنی است.»
اطلاعاتی که اکنون موزه درباره این اثر در اختیار دارد، این است که جلد در زمان فتحعلی‌شاه قاجار در تبریز تهیه شد، در سال ۱۸۵۴ به مسکو برده شده و در سال ۱۹۲۴ از مسکو به ایروان انتقال داده شد.
- عکس‌های آنتوان سوروگین در نمایشگاه
در نمایشگاه، به موازات نسخه‌های خطی و آثار هنری، گزیده‌ای از عکس‌های آنتوان سوروگین، عکاس پرآوازه دوره قاجار نیز به نمایش درآمده است. بخش مهمی از شناخت امروزی از جامعه ایران در دوره قاجار، مدیون عکس‌های آنتوان سوروگین است، هر چند که تعداد قابل توجهی از عکس‌های او در فضای پرآشوب دوره قاجار از بین رفت.
آنتوان سوروگین در یک خانواده ارمنی-گرجی در تهران به دنیا آمد و حدود پنج دهه زندگی خود را وقف عکاسی از جامعه، آثار تاریخی و طببعت ایران کرد.
«ماتِناداران» موفق شده است با نوه سوروگین که اکنون در هایدلبرگ آلمان زندگی می‌کند، تماس بگیرد. او تعدادی از این عکس‌ها را به این موزه اهدا کرده است.
مجموعه‌ای که در نمایشگاه «ماتِناداران» ارائه شده، از جنبه‌های گوناگون کم‌نظیر است. اما اطلاع‌رسانی درباره آن به شکل شگفت‌انگیزی ضعیف است.
اعلان برگزاری این نمایشگاه حتی در تارنمای خود موزه نیز منتشر نشده است.
