در پی یک هفته بی‌خبری از اسماعیل قاآنی، گمانه‌زنی‌ها درباره کشته شدن فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در حمله ۱۲ مهر اسرائیل به مقر حزب‌الله در ضاحیه قوت یافته است، اما مقامات سپاه می‌گویند او زنده و سالم است و در روزهای آینده از رهبر جمهوری اسلامی «نشان فتح» دریافت خواهد کرد.
اسماعیل قاآنی اکبرنژاد، فرمانده ۶۷ ساله نیروی قدس سپاه، زاده ۱۷ مرداد ۱۳۳۶ در مشهد، از سال ۱۳۵۸ در ۲۱ سالگی به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پیوست.
اسماعیل قاآنی پس از گذراندن یک دوره آموزشی در پادگان سعدآباد در تهران، به مشهد بازگشت. او سال ۵۹ در پی درگیری‌های کردستان، در نخستین مأموریت نظامی خود راهی آن منطقه شد. قاآنی در دوره هشت ساله جنگ ایران و عراق، در «لشکر ۲۱ امام رضا» و «لشکر ۵ نصر» از فرماندهان میانی بود.
قاآنی در سال‌های ۸۵ و ۸۶ معاون اطلاعات ستاد مشترک سپاه پاسداران بود و پس از آن به عنوان جانشین قاسم سلیمانی در نیروی قدس سپاه به کار گمارده شد و به دلیل جذب نیرو از افغانستان برای سپاه قدس در جنگ‌های منطقه‌ای شهرت یافت.
قاآنی از هنگام ورود به سپاه پاسداران تا پایان جنگ هشت ساله با عراق در چندین عملیات از جمله عاشورا، آزادسازی ارتفاعات گرکنی و فصیل در شمال میمک، عملیات والفجر هشت، تسخیر شبه جزیره فاو، عملیات کربلا یک، آزادسازی مهران، عملیات نصر هشت، استقرار نیروهای ایران در مائوت، کربلا پنج، و تسخیر شلمچه حضور داشت. آشنایی او با قاسم سلیمانی نیز سال ۱۳۶۱ در جریان حضور همزمان آنها در در جبهه جنگ با عراق صورت گرفت.
پس از پایان جنگ، محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران، اسماعیل قاآنی را به قائم مقامی واحد هشتم عملیاتی نیروی زمینی سپاه پاسداران در مشهد منصوب کرد. برخی گزارش‌ها از نقش او در سرکوب اعتراض مردم مشهد در سال ۱۳۷۰ در دوره حضور او این واحد سپاه، حکایت دارد.
اسماعیل قاآنی در ادامه چند سمت دیگر نیز گرفت و پیش از انتصاب به عنوان جانشین فرمانده نیروی قدس سپاه، مدتی معاون اطلاعات و معاون حفاظت اطلاعات ستاد مشترک سپاه بود.
اسماعیل قاآنی از سال ۱۳۹۸ بلافاصله پس از حذف قاسم سلیمانی، به عنوان جانشین او به فرماندهی نیروی قدس سپاه پاسداران منصوب شد.
سرعت انتخاب اسماعیل قاآنی و عبارات علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در حکم انتصاب او مبنی بر این که برنامه آن نیرو عیناً همان برنامه دوران فرماندهی قاسم سلیمانی است، نشان داد که رهبر جمهوری اسلامی نمی‌خواهد وقفه و تغییری در برنامه‌های نیروی قدس سپاه ایجاد شود.
- ابهام درباره سرنوشت قاآنی و احتمال کشته شدن او در حمله اسرائیل
هرچند مقامات اسرائیلی گفته‌اند اسماعیل قاآنی هدف مورد نظر در حمله ۱۲ مهر به پایگاه حزب‌الله در ضاحیه بیروت نبوده، اما فرمانده نیروی قدس سپاه از آن زمان ناپدید شده است.
روزنامه نیوزویک ۱۵ مهر به نقل از منابع خود گزارش داد که او هفته گذشته در بیروت دیده شده بود. و رویترز هم به نقل از دو مقام ارشد امنیتی جمهوری اسلامی اعلام کرد که قاآنی یک ماه پس از حذف حسن نصرالله به لبنان سفر کرده بود، اما از زمان حملات ارتش اسرائیل به بیروت در هفته گذشته، از او خبری نیست.
- اتهام نقض حقوق بشر
نام اسماعیل قاآنی به دلیل نقض مکرر حقوق بشر و دست داشتن در توسعه موشک‌ها و پهپادها و توزیع آنها میان نیروهای نیابتی شبه‌نظامی جمهوری اسلامی و تروریست‌ها در فهرست افراد تحت تحریم دولت آمریکا و اتحادیه اروپا قرار دارد.
علاوه بر تحرکات نظامی برون‌مرزی نیروی قدس سپاه، اسماعیل قاآنی در فرماندهی سرکوب اعتراضات سراسری سال‌های مختلف در ایران نقش داشته است.
از جمله، بنا بر گزارش‌های پیشین، نیروهای حزب‌الله لبنان و حشدالشعبی عراق، که از بازوهای نیابتی نیروی قدس سپاه هستند، در سرکوب اعتراضات ۱۴۰۱ پس از کشته شدن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد، به کار گرفته شدند.
قاآنی در سخنرانی ۲۹ آذر ۱۴۰۱ خود نیز در دفاع از حجاب اجباری و علیه نافرمانی مدنی زنان در مقابل آن، با به کار بردن الفاظی که در عرف دشنام و ناسزا محسوب می‌شوند، گفته بود: «شما تمام این خیابان ولیعصر تهران را بروید، یک زن باشرف را نمی‌بینید که غیرمحجبه باشد. خاک عالم تو سرتون. بی‌شرف‌ترین آدم‌ها هستید.»
- جذب نیرو از افغانستان؛ از دوره جنگ با عراق تا جنگ داخلی سوریه
قاآنی در دوران جنگ فرماندهی تیپ «۲۱ امام رضا» - که بعدها به لشکر تبدیل شد - و فرماندهی لشکر پنج نصر را بر عهده داشت و یکی از زمینه‌های فعالیت او در نیروی قدس سپاه نیز از همان هنگام فراهم شد. او در این دو لشکر از نیروهای افغانستانی استفاده می‌کرد. در سال‌های بعد استفاده از نیروهای افغانستانی در سوریه توسط نیروی قدس سپاه تحت عنوان «لشکر فاطمیون» بحث برانگیز شد.
در واقع شیوه استفاده از جنگجویان افغانستانی که قاآنی هنگام جنگ هشت ساله با عراق پیگیری می‌کرد، در دهه‌های بعد و به‌ویژه در جریان جنگ داخلی سوریه ادامه یافت. این در حالی بود که از دو سه سال قبل گزارش‌هایی مبنی بر استفاده از نوجوانان افغانستانی در لشکر فاطمیون و اعزام آنها به میدان‌های جنگ سوریه در ازای پول و دادن اقامت ایران منتشر شد. دیده‌بان حقوق بشر در سال‌های گذشته در گزارشی اعلام کرد که جمهوری اسلامی نوجوانان ۱۴ ساله مهاجر افغانستانی در ایران را به سوریه اعزام می‌کند تا در کنار نیروهای دولتی بجنگند؛ امری که از نظر حقوق بین‌المللی جنایت جنگی محسوب می‌شود.
واشنگتن پست نیز در گزارشی با اشاره به اینکه جوانان افغانستان برای به دست آوردن ماهی چند صد دلار حقوق وارد لشکر فاطمیون (پیشتر با عنوان تیپ فاطمیون) می‌شوند، نوشت که در جریان جنگ داخلی سوریه حدود ۸۴۰ نفر از نیروهای لشکر فاطمیون در آن کشور کشته شدند. در واقع فاطمیون یکی از یگان‌های اصلی تحت فرمان نیروی قدس سپاه در نبرد برای حمایت از دولت سوریه بود و در جریان همین حضور، این یگان از تیپ به لشکر تبدیل شد.
با این حال، اسماعیل قاآنی بدون اشاره به انگیزه‌های مالی و مهاجرتی نیروهای افغانستانی لشکر فاطمیون، آنها را نیروهایی خواند که «برای دفاع از اسلام» در جاهای مختلف مبارزه می‌کنند.
- از تهدید رئیس دولت تا حمله تند به فرمانده سابق
از آن جا که اسماعیل قاآنی بخش بزرگی از عضویت در سپاه پاسداران را در جبهه جنگ با عراق و نیروی قدس سپاه سپری کرده است، سوابق زیادی در برخورد با مخالفان و معترضان، که معمولان از سوی فرماندهان قرارگاه‌های شهری صورت می گیرد، ندارد. با این حال امضای او پای دو نامه معروف سرداران سپاه که در پی اعتراض های تیر ماه ۱۳۷۸ و اعتراض های سال ۸۸ نوشته شد، حاکی از آن است که این سردار سپاه همانند بسیاری از همقطاران خود آماده برخورد با هرگونه اعتراضی است و سرکوب را راه آرام کردن اعتراضات می داند.
پس از اعتراض های مردمی و دانشجویی به حمله نیروهای بسیج و پلیس به کوی دانشگاه که در تیرماه ۱۳۷۸ رخ داد، با ادامه یافتن اعتراض ها ۲۴ فرمانده در نامه ای به محمد خاتمی، رئیس جمهوری وقت ایران، نوشتند که کاسه صبرشان لبریز شده و اگر دولت رسیدگی نکند تحمل این شرایط را بر خود جایز نمی‌دانند.
این نامه در ادامه با انتقادهایی همراه شد و گروهی آن را تهدید فرماندهان سپاه به کودتا دانستند. در میان امضاکنندگان نامه، نام قاسم سلیمانی، اسماعیل قاآنی در کنار گروه دیگری از فرماندهان از جمله عزیز جعفری و حسین همدانی به چشم می‌خورد. عزیز جعفری چندی بعد فرمانده کل سپاه شد و همدانی که نقش اساسی در سرکوب معترضان سال ۸۸ داشت داشت در سوریه کشته شد.
نامه دیگری که اسماعیل قاآنی پای آن را امضا کرد، نامه‌ای بود که گروهی از فرماندهان سپاه خطاب به رئیس پیشین ستاد مشترک سپاه، حسین علایی نوشتند. حسین علایی دی ۱۳۹۰ در یادداشتی به سرکوب معترضان سال ۸۸ انتقاد کرده بود. در این نامه که به امضای ۱۲ تن از فرماندهان سپاه رسیده بود، به حسین علایی به شدت حمله شده بود که چرا به سرکوب معترضان و صادر نشدن اجازه راهپیمایی مسالمت‌آمیز انتقاد کرده است.
- جانشین نیروی قدس سپاه و تهدید کشورهای خارجی
اسماعیل قاآنی که به دلیل فعالیت‌های خود در بخش‌های مختلف سپاه پاسداران با نیروی قدس سپاه نیز رابطه داشت، سرانجام سال ۱۳۸۶ به عنوان جانشین فرمانده این نیرو منصوب شد. اگر چه در سال‌های اخیر نام فرمانده قاسم سلیمانی بارها به عنوان تصمیم گیرنده اصلی سیاست‌های جمهوری اسلامی در منطقه مطرح شد و جمهوری اسلامی نیز تبلیغات گسترده‌ای برای ترسیم چهره یک «منجی» از قاسم سلیمانی در برابر تهدید داعش انجام داد، اما در تمام ۲۲ سال حضور اسماعیل قاآنی در نیروی قدس سپاه، گزارش یا خبری از فعالیت‌های او منتشر نشد.
رسول سنایی‌راد، معاون سیاسی دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی کل قوای جمهوری اسلامی، کار اسماعیل قاآنی در نیروی قدس سپاه را در زمانی که جانشین قاسم سلیمانی بود، انجام امور ستادی، آموزش، سازماندهی، هماهنگی و آماده‌سازی معرفی کرد. به گفته او طبق تقسیم کاری که بین این دو صورت گرفته بود، قاسم سلیمانی در بخش خارجی فعال بود و بخش داخلی که شامل سازماندهی و آماده‌سازی می شد بر عهده قاآنی بود.
با این حال اسماعیل قاآنی در معدود سخنرانی‌های خود شیوه مرسوم نظامیان و مقامات عالیرتبه نظام جمهوری اسلامی را در پیش گرفت و در تهدید نیروهای آمریکایی در منطقه، تهدید اسرائیل و ابراز خشم از حل اختلافات کشورهای عربی با اسرائیل، رد هرگونه مذاکره با آمریکا و تمجید از بسیج نیروهای افغان برای حضور در سوریه سخن گفت.
او در ادامه تنش در خلیج فارس پاییز امسال در سخنانی تهدیدآمیز گفت: «ناو آمریکا در هر نقطه‌ای از آب‌های منطقه‌ای ایران باشد در محدوده برد موشک‌های ما قرار دارد و نظام قادر است در محدوده برد موشک‌های خود ناوهای آمریکایی را با چنان دقتی بزند که در وسط ناو فرود آید.»
قاآنی همچنین اسفند ۱۳۹۶ نیز با رد گفت‌وگو و مذاکره با آمریکا، با وجود نگرانی همسایگان ایران در حاشیه خلیج فارس بر ادامه برنامه موشکی ایران تأکید کرد و گفت که ایران برای ساخت سلاح و قدرت موشکی خود از هیچ کشوری اجازه نخواهد گرفت.
قاآنی در سخنان دیگری نیروهای لشکر فاطمیون را که عمدتا از داوطلبان افغانستانی تشکیل شده است، از اثرگذارترین نیروها در سوریه دانست و اضافه کرد که «حوزه اثرگذاری این‌ها یک تکه از خاک سوریه نبود» چرا که به گفته او وقتی نیروهای فاطمیون به میدان جنگ رفتند، فضای جدیدی را ایجاد کردند که موجب از جاهای دیگر دنیا هم برای حضور اعلام آمادگی شود.
او به کشورهایی که افراد از آنجا برای حضور در نیروی قدس سپاه اعلام آمادگی کردند اشاره نکرد، اما رسول سنایی‌راد در سخنان خود در معرفی قاآنی گفت که فرمانده نیروی قدس سپاه ارتباط نزدیکی با «نیروهای مقاومت در کشوهای مسلمان آفریقایی» دارد.
قاآنی همچنین از تلاش برخی از کشورهای عرب منطقه برای عادی‌سازی روابط با مذاکره و عادی‌سازی روابط با اسرائیل به شدت انتقاد کرده و رهبران این کشورها را «سست عنصر» دانسته بود. او ضمن حمایت از اقدامات حزب‌الله لبنان در مقابل اسرائیل، حمایت دولت‌های مختلف آمریکا از اسرائیل را اجباری دانسته و گفته بود که نامزدهای ریاست جمهوری آمریکا اگر برای دفاع از اسرائیل تعهد ندهند، نامزدی آنها تایید نمی‌شود. در حالی که سیستم انتخابات در آمریکا فیلتری برای تأیید صلاحیت مانند آنچه که شورای نگهبان ایران عمل می‌کند، ندارد.
