مصطفی فرزانه، فیلم‌ساز، نویسنده، و مترجم قدیمی ایرانی که برای نخستین بار سینمای ایران را به جشنواره‌های جهانی برده بود، روز سه‌شنبه ۲۸ تیر ۱۴۰۱ در ۹۳ سالگی در فرانسه درگذشت.
او که از برجسته‌ترین پیشگامان سینمای ایران محسوب می‌شود آثاری چون «کوروش کبیر»، «مینیاتورهای ایران»، و «زن و حیوان» را در کارنامه هنری خود داشت. آثاری که با راهیابی به جشنواره‌های جهانی ونیز، کن، و لوکارنو برای نخستین بار نام و حضور سینمایی ایران را در این جشنواره‌ها به ثبت رساند.
مصطفی فرزانه در ۱۳۰۸ در خانواده‌ای اهل فرهنگ به دنیا آمد. او که از ترجمه تا عکاسی را در کارنامه خود دارد، از نوجوان و از دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ در زمینه ترجمه متون ادبی فرانسوی با مطبوعات ایران همکاری داشت. اما آشنایی‌اش با صادق هدایت در همین دوران باعث شد تا نگاهش نسبت به ادبیات و هنر تغییر کند او برای دستیابی به هدفش به فرانسه رفت تا در دانشگاه سوربن به تحصیلات خود ادامه دهد.
در همین دوران خبر آمدن صادق هدایت به پاریس را شنید. دیدار دوباره با این نویسنده محبوب فرصتی طلایی برای فرزانه جوان بود تا از کوچکترین فرصت‌ها برای دیدار و گفت‌وگو با صادق هدایت استفاده کند و همچنان که امانت‌دار پول‌های هدایت شده بود و یک روز پیش از مرگ هدایت، واپسین دیدار با او را داشت. به گفته خودش چنان شیفته شخصیت و افکار هدایت بود و آشنایی با مطرح‌ترین نویسنده ایران چنان بود که به فرزانه انگیزه داد تا سال‌ها بعد خاطرات دو جلدی «آشنایی با صادق هدایت» را بنویسد. کتابی که بی‌درنگ با استقبال مخاطبان روبه‌رو شده و تا به امروز یکی از پر تیراژترین و پرخواننده‌ترین کتاب خاطرات ایران پس از انقلاب به شمار می‌آید.
فرزانه پس از اخذ دکترای حقوق بین‌الملل در پاریس با بورسیه دولت فرانسه وارد «مدرسه مطالعات سینمایی پاریس» (ایدک)، از معروف‌ترین دانشکده‌های سینمایی جهان شد، به پژوهش پیرامون هنرهای ایرانی پرداخت، و فیلم «مینیاتورهای ایرانی» را در سال ۱۳۳۷ ساخت. این فیلم در مرداد ۱۳۳۸ به عنوان نخستین فیلم ایرانی حاضر در جشنواره‌های جهانی، به جشنواره ونیز راه یافت.
پس از آن فیلم کوتاه «کورش کبیر» را ساخت که در سال ۱۳۴۰ به عنوان نخستین فیلم ایرانی به جشنواره جهانی کن راه یافت و پیش از نمایش فیلم «ویریدیانا» از لوییس بونوئل در کن نشان داده شد و تحسین منتقدان را برانگیخت.
پس از آن نیز با فیلم «زن و حیوان» در سال ۱۳۴۱ به جشنواره لوکارنو راه یافت و جایزه بهترین فیلم کوتاه هنری این جشنواره را دریافت کرد.
او که در پاریس با شماری از دانشجویان اهل فرهنگ و هنر از جمله رضا قطبی و فرح پهلوی دوستی داشت هم‌زمان با برنامه دولت ایران برای راه‌اندازی تلویزیون ملی ایران به دعوت رضا قطبی به ایران رفت تا برای این سازمان نخستین آموزشگاه فنی سینمایی ایران را بنیانگذاری کند. فرزانه با همکاری دانشجویان آموزشگاه سینمایی سازمان تلویزیون ملی ایران مستند «جزیره خارک» را ساخت که پس از فیلم آمریکایی «علفزار» یکی از بهترین مستندهای جغرافیای ایران است.
در بازگشت به پاریس مدتی دستیار کارگردان برای ساخت چندین فیلم سینمایی بود. در همین دوران پیشنهاد ریاست بانک صادرات شعبه پاریس را پذیرفت. و از آن جا که پیش از این رمان فرانسوی زبان «قرنطینه» فریدون هویدا را به فارسی ترجمه کرده بود و با استقبال مخاطبان داخل ایران روبه‌رو شده بود، این بار نیز به ترجمه آثاری از گوگول، فروید، و استفان همت گمارد. با وقوع انقلاب ۵۷ از ریاست بانک استعفا داد و یکسره به فعالیت‌های فرهنگی و هنری پرداخت.
تألیف و انتشار کتاب دوجلدی «آشنایی با صادق هدایت» باعث شهرت دوباره او در محافل فرهنگی ایران شد.
هنوز جزئیات بیشتری از علت مرگ این هنرمند ایرانی مقیم فرانسه منتشر نشده است.