یادداشت زیر برگردان مقاله خسرو سمنانی و گری ام سندکوئیست است که در روزنامه نیویورک تایمز منتشر شده است. آقای سمنانی نویسنده کتاب «قمار اتمی آیت الله: هزینه انسانی حمله نظامی به تاسیسات اتمی ایران» و آقای سندکوئیست استاد بازنشسته رشته مهندسی هسته ای و مکانیک دانشگاه یوتا است.
همزمان با تشدید تحریم ها علیه تهران، تهدیدهای اسراییل در مورد حمله نظامی به ایران و تداوم فعالیت سانتریفوژهای این کشور، احتمالاً نمایش قدرت در مورد برنامه اتمی ایران در سال ٢٠١٣ سرعت بیشتری به خود می گیرد. در حالی که بیشترین توجه به دو نیروگاه غنی سازی اورانیوم نظنز و فردو معطوف شده است، شاید وضعیت نیروگاه بوشهر این فرضیه را ثابت کند که این تاسیسات خطرناک ترین جنبه فعالیت های اتمی ایران را در برمی گیرد.
نیروگاه اتمی بوشهر بین دو روستای ساحلی آرام قرار گرفته که بیشتر فعالیت مردم آن بر ماهیگیری متمرکز شده است. سالیان سال است که نیروگاه بوشهر به عنوان تاسیساتی مطرح می شود که فعالیت های اتمی ایران را «پذیرفته شده» می نمایاند. مهندسان روسیه این نیروگاه را ساخته اند و فعالیت های آن تحت نظارت «آژانس بین المللی انرژی اتمی» قرار دارد. نیروگاه بوشهر هم اکنون برق تولید می کند و بیشتر کارشناسان اتمی اتفاق نظر دارند که این تاسیسات، در مقایسه با سایر نیروگاه های اتمی ایران نگرانی جدی در مورد ساخت بمب اتمی و جنبه تسلیحاتی فعالیت های آن پدید نمی آورد.
اما دلیل دیگری وجود دارد که می تواند نیروگاه بوشهر را به خطرناک ترین قطعه معمای اتمی ایران بدل کند و این احتمال وجود دارد که عدم برنامه ریزی دقیق و مشکلات فنی مداوم، آن را به چرنوبیل دیگری بدل کند و موجب وقوع یک فاجعه انسانی شود که پس لرزه های زیان های اقتصادی سرسام آور آن سراسر این منطقه نفت خیز را فرا گیرد.
مشکلات فنی دوازده ماه گذشته در این نیروگاه نگرانی های بسیار جدی در مورد ظرفیت و توانایی ایران برای بهره برداری از این نیروگاه مطرح کرده است. خبرگزاری رویترز به نقل از یک منبع روسی گزارش داد زمانی که مقامات مسئول نیروگاه بوشهر چندین پیچ و مهره را زیر سلول های سوخت دستگاه های این نیروگاه پیدا کردند، در ماه اکتبر فعالیت های آن را به حالت تعلیق درآورند تا آسیب احتمالی به این تاسیسات را محدود کنند. زمانی که ایران مقامات «آژانس بین المللی انرژی اتمی» را در مورد موارد انتقال ناگهانی سوخت مطلع کرد، این آژانس در گزارش ماه نوامبر خود به این نکته اشاره کرده بود و مقامات غربی در این مورد ابراز نگرانی کردند. شیخ صباح الاحمد آل صباح، امیر کویت از تهران خواسته تا برای «حصول اطمینان از امنیت کشورها و مردم منطقه» با «آژانس بین المللی انرژی اتمی» همکاری نزدیک تری داشته باشد.
در همین ضمن، دانشمندان روسیه انتقال عملیات اجرایی و بهره برداری از این نیروگاه به همتاهای ایرانی خود را به تعویق انداخته اند. انتظار می رود این انتقال در ماه مارس انجام شود.
این واقعیت که نیروگاه بوشهر روی یک خط گسل فعال ساخته شده نیز بسیار نگران کننده است، چرا که خطراتی همچون فاجعه نیروگاه اتمی فوکوشیمای ژاپن را افزایش می دهد. اگر اقدام فوری صورت نگیرد، احتمال وقوع یک سانحه در این نیروگاه بیشتر از آن است که جامعه بین المللی بتواند آن را نادیده بگیرد.
وقوع بحران اتمی از نوع چرنوبیل در نیروگاه بوشهر نه تنها آسیب بسیار شدید و جدی به جنوب ایران وارد خواهد کرد، بلکه بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، شش کشور نفت خیز عضو «شورای همکاری خلیج فارس» نیز لطمه های سنگینی خواهند دید. در واقع، فاصله پایتخت این کشورها به بوشهر از مسافت تهران به این شهر کمتر است. تشعشات اتمی که در هوا و آب پراکنده می شوند، روند کشتیرانی در تنگه هرمز که مهمترین شاهراه نفتی جهان است را مختل خواهند کرد. قیمت نفت سر به آسمان خواهد گذاشت و اقتصاد جهانی با یک توفان عظیم مواجه می شود.
در شرایطی که مسیر وزش باد در منطقه خلیج فارس از شرق به غرب است و جریان های ساحلی در مسیر مخالف عقربه های ساعت می چرخند، بحران نشت و آلودگی تشعشات اتمی میدان های نفتی و نیروگاه های تصفیه و آب شیرین کن که برای ساکنان مناطق محلی آب آشامیدنی فراهم می کنند، آلوده خواهند شد. این امر از سویی فاجعه جدی برای کشورهای منطقه خلیج فارس به بار خواهد آورد که برای آب به نیروگاه های آب شیرین کن متکی هستند و از سوی دیگر ناوگان پنجم نیروی دریایی ایالات متحده مستقر در بحرین را در معرض تهدید قرار خواهد داد.
این معضل پنهان را نمی توان نادیده گرفت. در شرایطی که همه چشم ها به نیروگاه های هسته ای دیگر ایران و به ویژه فردو و نظنز دوخته شده است، نیروگاه بوشهر به توجه بیشتری نیاز دارد. «آژانس بین المللی انرژی اتمی» باید به سرعت ارزیابی جامعی در مورد نقاط ضعف و آسیب پذیر نیروگاه اتمی بوشهر را آغاز کند تا از امنیت مراحل فعالیت آن اطمینان حاصل کند.
فاجعه چرنوبیل در سال ١٩٨٦ و سانحه فوکوشیما در سال ٢٠١١ بر این واقعیت نور می تابانند که احتمال سوانح غیرمنتظره ای از این دست در نیروگاه های اتمی وجود دارد. این سوانح یادآور اهمیت ضرورت واکنش اضطراری یکپارچه در سطوح داخلی، ملی و منطقه ای هستند.
تاریخچه (ساخت نیروگاه) بوشهر هم نگران کننده است. ساخت این نیروگاه در سال ١٩٧٥ و با کمک مهندسان آلمانی آغاز شد و پس از انقلاب سال ١٩٧٩ متوقف شد. ساخت این نیروگاه با کمک «آژانس انرژی اتمی روسیه» معروف به «روس اتم» بار دیگر از سر گرفته شد و از ابتدای ساخت هم شاهد تاخیر در ساخت و مشکلات فنی متعدد بود.
این نیروگاه پس از چندین سال تاخیر در نهایت در اوت سال ٢٠١٠ و زمانی که میله های سوخت به راکتور منتقل شدند، به طور رسمی به مرحله بهره برداری رسید. فعالیت این راکتور در مدت زمانی کمتر از شش ماه از زمان فعالیت به دلیل مشکلات مربوط به سیستم های سردکننده به ناچار متوقف شد. مقامات اعلام کردند قطعات ساخت آلمان عامل اشکالات فنی این سیستم بود. بنا به گفته غلامرضا آقازاده، رئیس پیشین «سازمان انرژی اتمی» ایران مشکلات طراحی (قطعات) عامل توقف فعالیت راکتور بود. او تاکید کرد که ٢٤ درصد قطعات و تجهیزات مورد استفاده در نیروگاه بوشهر ساخت آلمان، ٣٦ درصد ساخت ایران و ٤٠ درصد ساخت روسیه هستند.
این شیوه ساخت یک نیروگاه اتمی امن نیست.
به علاوه، پرسش های جدی در مورد توانایی حکومت ایران برای اقدام فوری و واکنش در برابر یک فاجعه اتمی بزرگ وجود دارند. ایران به هیچ وجه از توانایی های آمادگی عمرانی و شهری برای واکنش نسبت به تراژدی هایی در مقیاس چرنوبیل و یا فوکوشیما برخوردار نیست.
ایران تنها کشوری است که یک نیروگاه اتمی فعال دارد اما «کنوانسیون امنیت اتمی ١٩٩٤» را امضا نکرده است. همانگونه که جامعه بین الملل در مورد افشای اطلاعات مربوط به نیروگاه هایی که ظن ساخت سلاح های اتمی در آن ها وجود دارد، به ایران فشار می آورد، باید با همان جدیت مقامات تهران را به امضای این پیمان وادار کند. حتی کشورهایی همچون اسراییل، هند و پاکستان که هیچ یک «پیمان منع گسترش سلاح های کشتارجمعی» را امضا نکرده اند، به امضای «کنوانسیون امنیت اتمی» متعهد شده اند.
به طور قطع، امضای این پیمان ها مهم هستند، اما کفایت نمی کنند. همسایه های ایران باید با ایالات متحده و دیگر قدرت های بزرگ جهان در مورد تلاش برای برخورداری از توانایی واکنش سریع در برابر وقوع یک فاجعه احتمالی همکاری کنند. سازمان ملل متحد باید یک کمیته ویژه برای بوشهر تشکیل دهد تا مشکلات این نیروگاه را بررسی قرار کند و با هدف به حداقل رساندن ریسک وقوع سانحه کمک فنی ارائه دهد. سازمان ملل متحد در ضمن باید راهبرد واکنش اضطراری ویژه خود را تدوین کند تا بتواند در صورت وقوع یک سانحه اتمی احتمالی در بوشهر به سرعت اقدام کند.
«آژانس بین المللی انرژی اتمی» به همان اندازه که برای شناسایی هر برنامه تسلیحاتی به جزئیات توجه می کند، باید بر جنبه های مختلف امنیت نیروگاه بوشهر نیز تمرکز کند. جان صدها هزار انسان و بازارهای نفت جهان و اقتصاد جهان و امنیت جمعی جهان به این مسئله وابسته است.
همزمان با تشدید تحریم ها علیه تهران، تهدیدهای اسراییل در مورد حمله نظامی به ایران و تداوم فعالیت سانتریفوژهای این کشور، احتمالاً نمایش قدرت در مورد برنامه اتمی ایران در سال ٢٠١٣ سرعت بیشتری به خود می گیرد. در حالی که بیشترین توجه به دو نیروگاه غنی سازی اورانیوم نظنز و فردو معطوف شده است، شاید وضعیت نیروگاه بوشهر این فرضیه را ثابت کند که این تاسیسات خطرناک ترین جنبه فعالیت های اتمی ایران را در برمی گیرد.
نیروگاه اتمی بوشهر بین دو روستای ساحلی آرام قرار گرفته که بیشتر فعالیت مردم آن بر ماهیگیری متمرکز شده است. سالیان سال است که نیروگاه بوشهر به عنوان تاسیساتی مطرح می شود که فعالیت های اتمی ایران را «پذیرفته شده» می نمایاند. مهندسان روسیه این نیروگاه را ساخته اند و فعالیت های آن تحت نظارت «آژانس بین المللی انرژی اتمی» قرار دارد. نیروگاه بوشهر هم اکنون برق تولید می کند و بیشتر کارشناسان اتمی اتفاق نظر دارند که این تاسیسات، در مقایسه با سایر نیروگاه های اتمی ایران نگرانی جدی در مورد ساخت بمب اتمی و جنبه تسلیحاتی فعالیت های آن پدید نمی آورد.
اما دلیل دیگری وجود دارد که می تواند نیروگاه بوشهر را به خطرناک ترین قطعه معمای اتمی ایران بدل کند و این احتمال وجود دارد که عدم برنامه ریزی دقیق و مشکلات فنی مداوم، آن را به چرنوبیل دیگری بدل کند و موجب وقوع یک فاجعه انسانی شود که پس لرزه های زیان های اقتصادی سرسام آور آن سراسر این منطقه نفت خیز را فرا گیرد.
مشکلات فنی دوازده ماه گذشته در این نیروگاه نگرانی های بسیار جدی در مورد ظرفیت و توانایی ایران برای بهره برداری از این نیروگاه مطرح کرده است. خبرگزاری رویترز به نقل از یک منبع روسی گزارش داد زمانی که مقامات مسئول نیروگاه بوشهر چندین پیچ و مهره را زیر سلول های سوخت دستگاه های این نیروگاه پیدا کردند، در ماه اکتبر فعالیت های آن را به حالت تعلیق درآورند تا آسیب احتمالی به این تاسیسات را محدود کنند. زمانی که ایران مقامات «آژانس بین المللی انرژی اتمی» را در مورد موارد انتقال ناگهانی سوخت مطلع کرد، این آژانس در گزارش ماه نوامبر خود به این نکته اشاره کرده بود و مقامات غربی در این مورد ابراز نگرانی کردند. شیخ صباح الاحمد آل صباح، امیر کویت از تهران خواسته تا برای «حصول اطمینان از امنیت کشورها و مردم منطقه» با «آژانس بین المللی انرژی اتمی» همکاری نزدیک تری داشته باشد.
در همین ضمن، دانشمندان روسیه انتقال عملیات اجرایی و بهره برداری از این نیروگاه به همتاهای ایرانی خود را به تعویق انداخته اند. انتظار می رود این انتقال در ماه مارس انجام شود.
این واقعیت که نیروگاه بوشهر روی یک خط گسل فعال ساخته شده نیز بسیار نگران کننده است، چرا که خطراتی همچون فاجعه نیروگاه اتمی فوکوشیمای ژاپن را افزایش می دهد. اگر اقدام فوری صورت نگیرد، احتمال وقوع یک سانحه در این نیروگاه بیشتر از آن است که جامعه بین المللی بتواند آن را نادیده بگیرد.
وقوع بحران اتمی از نوع چرنوبیل در نیروگاه بوشهر نه تنها آسیب بسیار شدید و جدی به جنوب ایران وارد خواهد کرد، بلکه بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، شش کشور نفت خیز عضو «شورای همکاری خلیج فارس» نیز لطمه های سنگینی خواهند دید. در واقع، فاصله پایتخت این کشورها به بوشهر از مسافت تهران به این شهر کمتر است. تشعشات اتمی که در هوا و آب پراکنده می شوند، روند کشتیرانی در تنگه هرمز که مهمترین شاهراه نفتی جهان است را مختل خواهند کرد. قیمت نفت سر به آسمان خواهد گذاشت و اقتصاد جهانی با یک توفان عظیم مواجه می شود.
در شرایطی که مسیر وزش باد در منطقه خلیج فارس از شرق به غرب است و جریان های ساحلی در مسیر مخالف عقربه های ساعت می چرخند، بحران نشت و آلودگی تشعشات اتمی میدان های نفتی و نیروگاه های تصفیه و آب شیرین کن که برای ساکنان مناطق محلی آب آشامیدنی فراهم می کنند، آلوده خواهند شد. این امر از سویی فاجعه جدی برای کشورهای منطقه خلیج فارس به بار خواهد آورد که برای آب به نیروگاه های آب شیرین کن متکی هستند و از سوی دیگر ناوگان پنجم نیروی دریایی ایالات متحده مستقر در بحرین را در معرض تهدید قرار خواهد داد.
این معضل پنهان را نمی توان نادیده گرفت. در شرایطی که همه چشم ها به نیروگاه های هسته ای دیگر ایران و به ویژه فردو و نظنز دوخته شده است، نیروگاه بوشهر به توجه بیشتری نیاز دارد. «آژانس بین المللی انرژی اتمی» باید به سرعت ارزیابی جامعی در مورد نقاط ضعف و آسیب پذیر نیروگاه اتمی بوشهر را آغاز کند تا از امنیت مراحل فعالیت آن اطمینان حاصل کند.
فاجعه چرنوبیل در سال ١٩٨٦ و سانحه فوکوشیما در سال ٢٠١١ بر این واقعیت نور می تابانند که احتمال سوانح غیرمنتظره ای از این دست در نیروگاه های اتمی وجود دارد. این سوانح یادآور اهمیت ضرورت واکنش اضطراری یکپارچه در سطوح داخلی، ملی و منطقه ای هستند.
تاریخچه (ساخت نیروگاه) بوشهر هم نگران کننده است. ساخت این نیروگاه در سال ١٩٧٥ و با کمک مهندسان آلمانی آغاز شد و پس از انقلاب سال ١٩٧٩ متوقف شد. ساخت این نیروگاه با کمک «آژانس انرژی اتمی روسیه» معروف به «روس اتم» بار دیگر از سر گرفته شد و از ابتدای ساخت هم شاهد تاخیر در ساخت و مشکلات فنی متعدد بود.
این نیروگاه پس از چندین سال تاخیر در نهایت در اوت سال ٢٠١٠ و زمانی که میله های سوخت به راکتور منتقل شدند، به طور رسمی به مرحله بهره برداری رسید. فعالیت این راکتور در مدت زمانی کمتر از شش ماه از زمان فعالیت به دلیل مشکلات مربوط به سیستم های سردکننده به ناچار متوقف شد. مقامات اعلام کردند قطعات ساخت آلمان عامل اشکالات فنی این سیستم بود. بنا به گفته غلامرضا آقازاده، رئیس پیشین «سازمان انرژی اتمی» ایران مشکلات طراحی (قطعات) عامل توقف فعالیت راکتور بود. او تاکید کرد که ٢٤ درصد قطعات و تجهیزات مورد استفاده در نیروگاه بوشهر ساخت آلمان، ٣٦ درصد ساخت ایران و ٤٠ درصد ساخت روسیه هستند.
این شیوه ساخت یک نیروگاه اتمی امن نیست.
به علاوه، پرسش های جدی در مورد توانایی حکومت ایران برای اقدام فوری و واکنش در برابر یک فاجعه اتمی بزرگ وجود دارند. ایران به هیچ وجه از توانایی های آمادگی عمرانی و شهری برای واکنش نسبت به تراژدی هایی در مقیاس چرنوبیل و یا فوکوشیما برخوردار نیست.
ایران تنها کشوری است که یک نیروگاه اتمی فعال دارد اما «کنوانسیون امنیت اتمی ١٩٩٤» را امضا نکرده است. همانگونه که جامعه بین الملل در مورد افشای اطلاعات مربوط به نیروگاه هایی که ظن ساخت سلاح های اتمی در آن ها وجود دارد، به ایران فشار می آورد، باید با همان جدیت مقامات تهران را به امضای این پیمان وادار کند. حتی کشورهایی همچون اسراییل، هند و پاکستان که هیچ یک «پیمان منع گسترش سلاح های کشتارجمعی» را امضا نکرده اند، به امضای «کنوانسیون امنیت اتمی» متعهد شده اند.
به طور قطع، امضای این پیمان ها مهم هستند، اما کفایت نمی کنند. همسایه های ایران باید با ایالات متحده و دیگر قدرت های بزرگ جهان در مورد تلاش برای برخورداری از توانایی واکنش سریع در برابر وقوع یک فاجعه احتمالی همکاری کنند. سازمان ملل متحد باید یک کمیته ویژه برای بوشهر تشکیل دهد تا مشکلات این نیروگاه را بررسی قرار کند و با هدف به حداقل رساندن ریسک وقوع سانحه کمک فنی ارائه دهد. سازمان ملل متحد در ضمن باید راهبرد واکنش اضطراری ویژه خود را تدوین کند تا بتواند در صورت وقوع یک سانحه اتمی احتمالی در بوشهر به سرعت اقدام کند.
«آژانس بین المللی انرژی اتمی» به همان اندازه که برای شناسایی هر برنامه تسلیحاتی به جزئیات توجه می کند، باید بر جنبه های مختلف امنیت نیروگاه بوشهر نیز تمرکز کند. جان صدها هزار انسان و بازارهای نفت جهان و اقتصاد جهان و امنیت جمعی جهان به این مسئله وابسته است.