طبیعت ویروس‌های دارای «آر ان ای» مانند ویروس کرونا این است که تکامل یافته هستند و به تدریج تغییر کنند.
بسیاری از جهش‌ها، بر روی توانایی ویروس در گسترش یا ایجاد بیماری تأثیر نمی گذارند، زیرا پروتئین‌های اصلی دخیل در ایجاد ابتلا را تغییر نمی دهند، اما این جهش‌ها سرانجام مغلوب آنهایی می‌شوند که برای ویروس مفیدتر هستند.
برخی اوقات گونه‌های جدید ویروس ظاهر و سپس ناپدید می‌شوند، اما در سایر موارد انواع جدید همچنان پابرجا می‌مانند.
سازمان بهداشت جهانی، گونه‌های ویروس کرونا را رصد می‌کند و بر اساس سهولت انتشار یا شدت علائم بیماری، آنها را در گروه‌های گونه «مورد توجه» یا گونه «نگران‌کننده» طبقه‌بندی می‌کند.
شناسایی گونه‌های جدید ویروس کرونا
نهادهای نظارتی کشورها برای به دست آوردن یک تصویر جامع از گونه‌های موجود و شیوه تغییر آنها در طول زمان، همه نمونه ها را آزمایش نمی‌کنند تا در منابع صرفه‌جویی شود. آنها معمولا نمونه هایی از افرادی که به تازگی در بیمارستان بستری شده اند یا تصور می شود پس از واکسیناسیون مبتلا شده‌اند را برای شناسایی گونه‌های مختلف آزمایش می‌کنند.
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید کشورها برای تشخیص گونه‌های مختلف ویروس کرونا، یا نمونه گیری تصادفی سیستماتیک دارند یا گونه‌ها را به طور مشخص در بیماران مشکوک، مثل مسافرانی که از کشورهای دارای ابتلای بالا می‌آیند، جستجو می‌کنند.
هرچند گونه‌های کاملا جدید ویروس می‌توانند ظهور پیدا کنند، ولی سازمان بهداشت جهانی می‌خواهد تمرکز اصلی بر روی شناسایی گونه‌های شناخته شده باشد.
احتمال وجود کرونای «ایرانی»
در نهم اسفند ۱۳۹۹، امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی نماینده مجلس شورای اسلامی در جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا، احتمال وجود «کرونای ایرانی» را مطرح کرد و گفت: «علاوه بر جهش‌های ژنتیکی آفریقایی و انگلیسی و کالیفرنیایی، باید کرونای جهش یافته ایرانی را هم اضافه کرد.»
او تأکید کرد این موضوع هنوز کاملا تأیید نشده، اما گفت «شواهدی از آن در قزوین و آن نواحی هست.»
سعید نمکی، وزیر وقت بهداشت نیز این احتمال را رد نکرد.
با ظهور گونه دلتا که سرعت شیوع بالاتری دارد و رسیدن آن به ایران، نگرانی‌ها در مورد توانایی ایران در توالی‌یابی و شناسایی به موقع گونه‌های جدید بالا گرفت.
چندی پیش، علیرضا ناجی عضو کمیته علمی ستاد کرونا در یادداشتی در روزنامه جام جم در مورد تشخیص گونه‌ای مانند «لامبدا» نوشت برای این کار «پایش ژنتیکی مداوم و مستمر کووید» ضروری است، که به گفته او در ایران انجام نمی‌شود.
رئیس کمیته ساماندهی تحقیقات کمیته کووید-۱۹ نیز ظرفیت نظام مراقبت ژنومیک در ایران را «بسیار اندک» خواند. قباد مرادی گفت امکان بررسی و شناسایی به موقع گونه‌های جدید ویروس با این ظرفیت اندک آزمایشگاه های توالی یابی ویروسی «تا حدودی» وجود دارد.
سیامک سمیعی، مدیرکل مرجع آزمایشگاه‌های سلامت کشور، می‌گوید آزمایشگاه مرجع کووید-۱۹ در انستیتو پاستور ایران، آزمایشگاه ملی آنفلوانزا در دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، و مرکز تحقیقات ژنتیک در دانشگاه علوم بهزیستی، نقش محوری در کشف و شناسایی تغییرات ژنتیکی ویروس بر عهده دارند.
سازمان بهداشت جهانی چه می‌گوید؟
روابط عمومی سازمان بهداشت جهانی در پاسخ به پرسش سارا دهقان، خبرنگار صدای آمریکا در مورد اینکه چطور می‌توان اطمینان حاصل کرد گونه جدیدی از ویروس در ایران پخش نشود، گفت: «ایران بسیار مجهز است و از یک شبکه تحقیقاتی-دانشگاهی بسیار قوی با دانشمندان بسیار خبره برخوردار است و قابلیت توالی‌یابی در دانشگاه‌ها و انستیتو پاستور را دارد.»
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید ایران در ارائه گزارش‌های مربوط به گونه‌های ویروس «شفاف» عمل کرده است و در ششم ماه مه ۲۰۲۱، شناسایی گونه دلتا را گزارش کرد.
به گفته روابط عمومی سازمان بهداشت جهانی، کشورها با حمایت این سازمان، به ابزار تشخیص گونه‌های ویروس از طریق تعیین توالی دسترسی پیدا کرده‌اند و چهارده کشور شرق مدیترانه (EMR) از جمله ایران قابلیت توالی‌یابی را دارند، اما تعدادی از کشورها برای نقل و انتقال نمونه‌ها از سوی سازمان بهداشت جهانی حمایت می‌شوند، ولی این نقل و انتقال آسان نیست.
سازمان بهداشت جهانی می‌گوید اگر ایران اطلاعات استانی را نیز ارائه دهد می تواند در ارزیابی شیوع ویروس در مناطقی که بیشتر در معرض خطر هستند مفید باشد.
عملکرد ایران در ارائه نمونه ژنومی کرونا
ماهان غفاری، پژوهشگرهمه‌گیر شناسی از دانشگاه آکسفورد، به سارا دهقان خبرنگار صدای آمریکا گفت که از اوایل همه‌گیری کرونا تا پایان سال ۲۰۲۰، حدود بیش از ۱۰۰ نمونه کامل ژنومی از ویروس سارس-کوو-۲، عامل بیماری کووید-۱۹، از بیماران با سابقه سفر به ایران و همچنین تعداد محدودتری نمونه از داخل ایران گرفته شد.
این پژوهشگر دانشگاه آکسفورد توضیح می‌دهد که این رقم از بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی، که به ازای هر ۱۰۰ هزار بیمار مبتلا به کرونا بین ۱ تا ۱۰۰ نمونه ژنومی دریافت می‌کنند، بسیار کمتر است و حتی برای گونه دلتا تنها ۱۱ نمونه کامل ژنتیکی در ایران موجود است.
ماهان غفاری می‌گوید با مراجعه به داده‌های سامانه GISAID- که به محققان در سراسر دنیا اجازه اشتراک فوری و به‌روز داده‌های ژنومی را می‌دهد - می‌توان دید که تا تاریخ ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۱، در مجموع تنها ۳۳۱ نمونه کامل با کیفیت ژنومی از ایران وجود دارد.
به گفته این پژوهشگر همه‌گیر‌شناسی، اگر در یک شهر یا استان کشور چندین نمونه ژنومی از یکی از واریانت‌های شناخته شده مشاهده شود، این می‌تواند در هشدار وقوع خیز جدید بیماری در آن ناحیه مهم باشد. اما اگر تعداد این نمونه‌ها به اندازه کافی بالا نباشد، احتمال رصد به موقع گونه‌های ویروسی میسر نخواهد بود و تنها زمانی شیوع این گونه شناسایی می‌شود که آن گونه به سمت غالب شدن در آن ناحیه خاص برود.
ماهان غفاری می‌گوید: «اگر با گونه جدیدی از ویروس مواجه شویم که خواص اپیدمیولوژیکی و بالینی متفاوتی دارد، رصد به موقع و زودهنگام به ما این اجازه را می‌دهد تا بتوانیم بررسی‌های آماری روی خواص مختلف این گونه داشته باشیم.»