دفتر تاریخ در وزارت امور خارجه آمریکا روز پنجشنبه ۲۵ خرداد بعد از نزدیک به شش دهه، بخش دیگری از اسناد مربوط به وقایع موسوم به کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ خورشیدی را منتشر کرد. از جمله اسناد منتشر شده، برنامه ریزی و اجرای عملیات محرمانه موسوم به آژاکس در ایران به منظور مقابله با دولت دکتر مصدق است.
در اسناد منتشر شده جدید برای نخستین بار از سازمانهای اطلاعاتی دولت های بریتانیا و آمریکا و نقش آنها در این عملیات به صراحت یاد شده است.
در سال ۱۹۸۹ وزارت امورخارجه آمریکا تاریخچه ای رسمی از آن دوره را منتشر کرد، بدون این که حتی یک بار از ارتباط بریتانیا یا آمریکا با آن عملیات نامی در میان آورد.
در سال ۲۰۰۰ نیز نیویورک تایمز ۲۰۰ صفحه از اسناد داخلی سازمان سیا مربوط به تاریخچۀ این عملیات را منتشر کرده بود.
اسناد منتشر شده در چهار بخش هستند و شامل اوضاع ایران قبل از سرنگونی دولت مصدق، جزئیات طراحی و اجرای عملیات سرنگونی او و پیامد های بعد از کودتا را شامل می شود.
پیشتر سازمان سیا در سال ۲۰۱۳ ضمنی نقش خود در عملیات آژاکس را تایید کرده بود.
محمد مصدق نخست وزیر دوران ابتدایی سلطنت محمدرضا شاه پهلوی بود که چالش این دو حتی یک بار به استعفا و کناره گیری مصدق منجر شد.
داستان ملی شدن نفت
در اواخر دهه سی برخی سیاستمداران ایرانی خواستار افزایش امتیاز به بریتانیا برای استخراج و بهره برداری از منابع نفت جنوب ایران بودند. این موضوع با اعتراض برخی نمایندگان مجلس دوره شانزدهم که محمد مصدق چهره شاخص شان بود، شد.
بعد از کناره گیری حسینعلی منصور از نخست وزیری، شاه سرلشگر علی رزم‌آرا را به عنوان نخست وزیر معرفی کرد که به رغم مخالفت مصدق و برخی نمایندگان جبهه ملی، او از مجلس رای اعتماد گرفت.
رزم‌سرنوشت بدی داشت. او قصد داشت قرارداد الحاقی نفت (معروف به قرارداد گس-گلشائیان) را در مجلس به تصویب برساند، اما مخالفت جدّی و گستردهٔ جبههٔ ملی، موجب شد که او در ۵ دی ۱۳۲۹ لایحهٔ قرارداد الحاقی را از مجلس پس بگیرد.
قرارداد گس-گلشاییان یا «قرارداد الحاقی»، در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۲۸ بین دولت ایران و نمایندگان شرکت نفت انگلیس و ایران به عنوان ضمیمه قرارداد ۱۹۳۳ امضا شد. بر اساس این قرارداد شرکت نفت تعدیلاتی در مبالغ پرداختی به ایران را می‌پذیرفت. بعد از این بود که اعضای جبهه ملی و مصدق با این قرارداد مخالفت کردند. آنها در مجلس شورای ملی پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در ایران را مطرح کردند. رزم‌آرا چنین استدلال می‌کرد که ما توان فنی در اختیار گرفتن کامل صنعت نفت را نداریم.
در روز ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ سپهبد حاج‌علی رزم‌آرا در مسجد شاه تهران کشته شد. خلیل طهماسبی عضوفداییان اسلام، گروه اسلامگرای وابسته به نواب صفوی، که آن زمان در اتحاد با کاشانی و جبههٔ ملی بود، همان روز مسئولیت آن را به عهده گرفت.
یک روز بعد از ترور نخست وزیر، اعضای کمیسیون مخصوص نفت در مجلس شورای ملی ایران در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ پیشنهاد ملی شدن نفت را به مجلس ارایه کردند و بعد از همراهی روحانیونی چون کاشانی و جو ضد انگلیسی وقت کشور، در نهایت گروه جبهه ملی در مجلس توانستند با ابستراکسیون و نطق های طولانی، در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ در مجلس شورای ملی این پیشنهاد را تصویب کنند و روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ سنا آن را تصویب کرد و به قانون تبدیل شد. متن این قانون به این شرح است: به‌نام سعادت ملت ایران و به‌منظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرارگیرد.
دولت مصدق
بعد از ترور رزم‌آرا، حسین علا مدتی به نخست وزیری رسید اما اردیبهشت ۱۳۳۰ از سمت خود کناره گیری کرد. سپس دکتر مصدق به پیشنهاد مجلس و تصویب محمد رضاشاه به نخست وزیری رسید.
دکتر مصدق در هفته سوم مرداد ۱۳۳۲ در روزهای دوازدهم و نوزدهم مرداد طی رفراندومی بیسابقه مجلس شورای ملی را منحل کرد. در غیاب مجلس، شاه بر طبق قانون اساسی وقت در روز ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ دکتر مصدق را از ریاست دولت برکنار و سپهبد فضل الله زاهدی از مقامات سابق دولت مصدق را به نخست وزیری تعیین کرد، ولی دکتر مصدق آورنده حکم برکناری را زندانی کرد و شاه از ایران خارج شد و از طریق عراق به ایتالیا رفت.
دکتر مصدق و وزیر امور خارجه دکتر حسین فاطمی به دیپلماتهای ایران در عراق و ایتالیا دستور دادند که با شاه ملاقات نکنند. در روز بعد برخی از مقام های نظامی بازداشت شدند و عده ای از مردم در خیابانها به تشویق حزب توده مجسمه های شاه را پایین کشیدند و شعارهای ضد سلطنت دادند.
در روز ۲۸ مرداد تظاهرات ضد دولت مصدق از بازار تهران شروع شد و عده ای از مخالفان وی به خانه اش حمله کردند و دولت مصدق سرنگون شد.
از همان روزهای بعد از سرنگونی دکتر مصدق این موضوع مطرح شد که دولتهای بریتانیا و ایالات متحده در سرنگونی وی نقش داشته اند، ولی جزئیات برنامه ها و روابط این دولتها با عوامل داخلی خواهان برکناری دکتر مصدق هنوز هم به طور دقیقه روشن نیست.
انتظار می رود انتشار منتشر شده روز ۱۵ ژوئن بخشهای مهمی از این واقعه را روشن کند.
