جنی عبده، روزنامه‌نگار و پژوهشگر سرشناس مسائل خاورمیانه و دنیای عرب است. وی پیشتر خبرنگار ویژه روزنامه بریتانیایی گاردین در ایران بوده و کتاب‌ها و مقالات زیادی درباره مسائل منطقه‌ای منتشر کرده است. مقاله‌ای که در پی می‌آید در صفحه اینترنتی دوهفته‌نامه آمریکایی «نشنال اینترست» (منافع ملی) منتشر شده است.
تمدید مهلت گفتگوهای هسته‌ای ایران با گروه ۵+۱ و چشم‌‌انداز رسیدن به توافقی دائمی با غرب به نگرانی همسایگان سنی ایران دامن زده است؛ این نگرانی، دیگر به برنامه هسته ای ایران ربطی ندارد. ذوب شدن یخ‌های روابط میان تهران با غرب از طریق دیپلماسی پایدار، ممکن است گروه‌های اقلیت در خاورمیانه را به خاطر منافع استراتژیک مشترکشان – یعنی مخالفت با حکومت سنی‌ها – با هم متحد کند.
این سناریو چندان دور از واقعیت نیست. برای بسیاری از سنی‌ها منافع مشترک اقلیت شیعه در خاورمیانه منافع استراتژیک ایران را تأمین می‌کند. به نظر آنها اتحاد اقلیت‌های شیعه در منطقه می‌تواند در نهایت به روابط گرم‌تری با غرب بیانجامد و در نتیجه آن تهران با خیال آسوده به حمایت از رژیم بشار اسد در سوریه، هماهنگی با غرب برای حفظ دولت شیعه در عراق، و جلوگیری از فشار آوردن بر حزب‌الله لبنان ادامه دهد.
دو ماه پیش در بندر طرابلس در شمال لبنان پژوهشگران و علمای سلفی زیادی در برخورد با او ابراز نگرانی کرده‌اند که در صورت نیل به توافق نهایی هسته‌ای غرب با تهران، ایران و حزب‌الله با آمریکا متحد شوند. او این نظر را به عنوان تئوری توطئه مرسوم در خاورمیانه رد کرده است.
اما وی ماه گذشته در سفر دیگری به لبنان دریافته که تحلیل بسیار دقیقی در پس نگرانی از گرم شدن روابط میان ایران و آمریکا نهفته است. «ائتلاف اقلیت‌ها» به رهبری ایران، می‌تواند برای آمریکا هم وسوسه انگیز باشد.
خانم عبده در این مقاله می‌نویسد عماد سلامی، استاد دانشگاه آمریکایی بیروت، زمانی به من گفت ائتلاف غیررسمی ولی رو به رشد شیعیان، دروزی‌ها، علوی‌ها، کردها – و در بعضی کشورها، مثل لبنان، میان مسیحیان – که همگی در چند دهه پیش با سلطه سنی‌ها بر خاورمیانه مخالف بودند، برای سنی‌ها یک تهدید به شمار می‌رود.
اگر این گروه‌ها روزی گرد هم آیند، به اکثریتی تبدیل خواهند شد که برتری اعراب سنی را به خطر می‌اندازد. یک چنین «ازدواج مصلحتی» میان گروه‌های غیرسنی می‌تواند به اقلیت شیعه – که هم‌اینک در عراق و سوریه حکومت می‌کنند – قدرت سیاسی بیشتری بدهد. ایران به عنوان بزرگترین دولت شیعه، رهبری سیاسی شیعه را در عراق، سوریه و لبنان در دست گرفته است.
ایده ائتلاف به رهبری ایران کم کم دارد جای خود را در بحث‌های عمومی در جهان عرب باز می‌کند. روزنامه العرب در شماره ۲۶ تیرماه خود نوشت، هدف از اتحاد غرب با ایران ایجاد تفرقه در منطقه و تضعیف آن است. به نوشته سیف‌الدین العامری «خط مشی ایران در منطقه تضعیف کشورهای عرب همسایه تا حد ممکن است، تا آن که ایران خود بتواند به عنوان قدرت برتر سر برآورد و کنترل سیاست، اقتصاد و شاهرگ‌های حیاتی را از خلیج فارس تا مصر در دست بگیرد.»
اما با ظهور ناگهانی «دولت اسلامی»، یا همان «دولت اسلامی عراق و شام» (داعش) و تصرف بخش بزرگی از خاک سوریه و عراق، افزایش شمار گروه‌های افراطی سلفی و به حاشیه کشیده شدن دولت‌های میانه‌روی سنی موجب وحشت اقلیت‌های غیرسنی از قدرت سنی‌ها و نگرانی سنی‌ها از دیگر گروه‌ها شده است.
این وضع برای سلفی‌های میانه‌رو و رهبران سیاسی صلح طلب هم هشدار دهنده است. داعی الاسلام الشهال، رهبر سلفی پرنفوذی که پدرش بنیانگذار جنبش سلفی در لبنان سال های دهه پنجاه میلادی بود، ماه گذشته در مصاحبه ای در منزلش گفت:
«سوریه و عراق نمونه‌های عینی از این است که شیعیان می‌خواهند سنی‌ها را از قدرت کنار بگذارند. آمریکایی‌ها با نقشه سرنگون کردن قدرت‌های سنی منطقه مرتکب یک افتضاح تاریخی شده‌اند. وحشت آمریکایی‌ها از سنی‌ها موجب حمایت آنها از شیعیان شد.»
وزیر اطلاعات اردن هم در مقاله‌ای در روزنامه الشرق الاوسط چاپ ریاض نوشته «دورنمایی از توافق میان ایران با قدرت‌های جهانی بر سر برنامه هسته‌ای ایران نمی‌بینم؛ نه به این خاطر که دستیابی به توافق دشوار است، بلکه برای این که ایران می‌خواهد به عنوان سکویی عمل کند که منافع خود را در سوریه، عراق، لبنان و خلیج فارس پیش ببرد.»
نگرانی‌هایی از این دست واقعی است. مقام‌های ایران در ماه‌های اخیر آشکارا گفته‌اند که امیدوارند موفقیت پرونده هسته‌ای شان، راه را برای گفتگو با غرب بر سر «مسائل دیگر» - یعنی عراق و سوریه - باز کند. با توجه به هدف‌های توسعه‌طلبانه دیرین ایران در خاورمیانه و ظهور سنی‌های افراطی، که ائتلاف با ایران را جذاب می‌کند، نگرانی سنی‌ها چندان هم بی‌مورد نیست.
خانم جنی عبده در حال حاضر پژوهشگر مرکز استیمسون و مؤسسه بروکینگز در واشنگتن است. مانو ساکایان، پژوهشگر دیگر مرکز استیمسون در نگارش این مقاله به او کمک کرده است.
---------------------------------------------
برگردان فارسی اين مقاله تنها به جهت اطلاع‌رسانی منتشر شده و نظرات بيان شده در آن، الزاماً بازتاب ديدگاه صدای آمريکا نيست.
