در آستانه یک سالگی توافق تاریخی ایران و قدرت‌های جهانی برای حل و فصل پرونده جنجال برانگیز هسته‌ای ایران، تحویل محموله آب سنگین ایران به دولت ایالات متحده، به رغم برخی مخالفت‌ها به پایان رسید. رویدادی که برخی آن را نماد عزم دو طرف برای اجرای توافق ۲۳ تیر ۱۳۹۴ می دانند.
عباس عراقچی معاون وزیر خارجه ایران و رئیس ستاد پیگیری اجرای توافق جامع اتمی یا همان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) یکشنبه شب در یک گفت‌وگوی زنده تلویزیونی اعلام کرد که محموله ۳۲ تنی آب سنگین تولیدی ایران تحویل واشنگتن شده و تهران نیز پول آن را دریافت کرده است.
برخی رسانه‌های آمریکایی نیز روز دوشنبه به نقل از منابع آگاه در وزارت انرژی که هویت آنها را فاش نکردند، این خبر را تایید کردند؛ از جمله نشریه واشنگتن فری بیکن که از قول یک مقام آمریکایی نوشت "توافق آب سنگین در ماه آوریل به نتیجه رسید و چند ماه طول کشید که هماهنگی‌های لازم برای انجام آن انجام شود."
ایران و شش قدرت جهانی عضو گروه ۱+۵ – شامل ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان – پس از حدود دو سال مذاکرات سخت و فشرده، در نهایت در پایتخت اتریش به توافقی نهایی برای لغو برخی تحریم‌های ایران در ازای اعمال برخی محدودیت‌ها بر روی برنامه هسته‌ای آن کشور دست یافتند.
اعلام رسمی اجرای توافق
طبق توافق دو طرف، ایران ابتدا باید گام‌های مشخصی در این زمینه را بر می‌داشت تا در صورت تایید آژانس بین المللی انرژی اتمی – که در چارچوب برجام مسئولیت نظارت بر اجرای توافق وین را بر عهده دارد – اجرای توافق به صورت رسمی اعلام شود.
براساس توافق، تهران متعهد شده بود اقداماتی را داوطلبانه انجام دهد تا پس از تایید آژانس، عملا برجام اجرایی شود. از جمله مهمترین تعهدات ایران، انتقال اورانیوم غنی شده به خارج از کشور، کاهش سانتریفیوژهای سایت‌های غنی سازی فردو و نطنز، و همچنین خارج کردن قلب نیروگاه آب سنگین اراک بود.
جان کری وزیر خارجه آمریکا، که طرف اصلی گفت‌وگوهای هسته‌ای با تهران بود، روز ۲۳ دی ماه ۱۳۹۴ با بیان این که ایران قلب رآکتور اراک را با سیمان پر کرده و ذخایر اورانیوم غنی شده را به روسیه منتقل کرده، گفت تهران اقدامات مهمی در راستای برجام داده انجام داده و در ازای آن، ما نیز تحریم‌ها را لغو خواهیم کرد.
سه روز بعد، یوکیا آمانو مدیرکل این نهاد نظارتی هسته‌ای سازمان ملل متحد اعلام کرد که گزارشی را منتشر و به شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی ارسال کرده است، که تایید می‌کند تهران برداشتن گام‌های مقدماتی لازم برای اجرای برنامه اقدام جامع مشترک را انجام داده است.
پایبندی طرفین به تعهدات
پنج ماه بعد از اجرای رسمی برجام، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در روز ۱۷ خرداد ۱۳۹۵ جدیدترین گزارش راستی آزمایی و نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران و تعهدات آن کشور بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد را به شورای حکام تحویل داد و فعالیت‌های ایران را منطبق با پادمان آژانس دانست.
با این حال آقای آمانو تاکید کرد که بازرسی از تاسیسات هسته‌ای ایران در مراحل آغازین است و همچنان نیازمند توجه دقیق و مداوم، و تعهد قوی همه طرف‌ها در راستای توافق در ماه‌ها و سال‌های آینده است. او همچنین گفت که تهران بطور موقت با اجرای مفاد "پروتکل الحاقی" موافقت کرده است.
پروتکل الحاقی شامل تدابیری فراتر از تدابیر نظارتی معمول است، که کشورهای عضو آژانس بر سر اجرای آنها توافق کرده‌اند. برای مثال بر اساس این پروتکل بازرسان آژانس می‌توانند به طور سرزده از فعالیت‌ها و مراکز مشکوک اتمی ایران بازرسی کنند. یکی از این مراکز سایت نظامی پارچین است.
باقی ماندن نقاط خاکستری
شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اواخر آذر ماه سال گذشته در نشستی ویژه، با اکثریت آرا به قطعنامه پیشنهادی گروه ۱+۵ برای مختومه شدن پرونده ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران موسوم به پی.ام.دی رای مثبت داد. رأیی که راه برای اجرای برجام هموارتر کرد.
آقای آمانو در نشست خبری پس از این نشست شورای حکام، با اشاره به بی اعتمادی بین بین ایران و آژانس، گفت هنوز "نقاط خاکستری" با ایران باقی مانده و تاکید کرد که آژانس هنوز از برنامه موشکی، تاسیسات پارچین و آزمایش‌های ایران خبری نداشته و تصاویر هوایی نشان می دهد که تاسیساتی وجود دارد.
جان کری وزیر خارجه ایالات متحده نیز ضمن استقبال از تصمیم شورای حکام گفت، بسته شدن پرونده پی.ام.دی "به هیچ وجه" مانعی در برابر تحقیقات نمایندگان آژانس بین المللی انرژی اتمی در آینده، در صورتی که متوجه شوند ایران یک برنامه هسته‌ای پنهانی را پیگیری می‌کند، نخواهد بود.
دولت باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا، که با وجود مخالفت‌های داخلی و برهی همپیمانان منطقه‌ای، مانند اسرائیل و عربستان سعودی، بر گفت‌وگوهای دیپلماتیک با ایران اصرار داشت، همواره گفته است که تنها هدف توافق، پیشگیری از دسترسی تهران به توانایی ساخت سلاح اتمی و مهار تهدید هسته‌ای ایران است.
بی اعتمادی برغم پایبندی به تعهد
به رغم گزارش‌های آژانس و اظهارات مقام‌های آمریکا مبنی بر پایبندی ایران به تعهدات خود به توافق، همانطور که کاخ سفید گفته است، اجرای برجام نه بر مبنای اعتماد، بلکه بر اساس راستی آزمایی است و در صورت انحراف ایران، ساز و کار بازگرداندن فوری تحریم‌ها و واکنش متناسب، در نظر گرفته شده است.
دستگاه اطلاعاتی آلمان جمعه گذشته اعلام کرد که ایران در تلاش بوده است تا به فناوری دست یابد که می‌تواند در برنامه هسته‌ای با ابعاد نظامی به گار گرفته شود؛ خبری که پایبندی تهران به توافقی که هدف آن برطرف نگرانی‌های بین المللی از فعالیت‌های هسته‌ای آن کشور را زیر سئوال می‌برد.
هر چند مقام های آمریکایی و ایرانی واکنش چندان جدی به این گزارش نشان ندادند و برخی رسانه‌های منتقد توافق اتمی با ایران، مانند واشنگتن فری بیکن، کاخ سفید را متهم کردند که درصدد کمرنگ جلوه دادن این اقدامات ایران است و به نقل از یک مقام وزارت خارجه که هویت او را فاش نکردند نوشتند "ما معتقدیم ایران همچنان به تعهدات خود (در چارچوب برجام) پایبند است."
بن رودز از مشاوران امنیت ملی رئیس جمهوری آمریکا نیز هفته گذشته در گفت‌وگوی اختصاصی با شبکه خبری الجزیره، با بیان این که معتقدیم توافق هسته‌ای با ایران "ارزشمند" بوده، تاکید کرد بهترین دفاعی که از این توافق می‌توانیم بکنیم این است که نحوه اجرای آن مطابق با همان است که گفته‌ایم .
وی در توضیح گفت، ایران ذخایر اورانیوم غنی شده خود را به خارج از کشور منتقل کرده، غنی سازی و سانتریفیوژها تحت نظارت بین المللی قرار گرفته، قلب رآکتور آب سنگین اراک با سیمان پر شده و بازرسان آژانس هم در محل حضور دارند؛ حال مردم می‌توانند آنچه که تابستان سال گذشته گفتیم را با آنچه انجام شده مقایسه کنند.