فمینیسم اسلامی و مینی ژوپ: حقیقت مستور درباره زنان در ایران

مقاله ای از راجیکا سنگانی برای روزنامه تلگراف

یک روایت عامه پسند درباره زنان در ایران وجود دارد که چیزی شبیه این است: زنان ایران سرکوب شده و همیشه تحت سرکوب بوده اند. در دوران خاندان پهلوی، در فاصله سال های ۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷، زنان از قید آزاد شدند و دست از به سر کردن حجاب کشیدند.

اما وقتی انقلاب ایران رخ داد و آیت الله خمینی جمهوری اسلامی ایران را پایه گذاری کرد، آزادی زنان از آنها دوباره گرفته شد؛ به سر آنها به زور حجاب کشیده و به لحاظ جنسیتی تفکیک شدند.

امروز هم زنان همچنان سرکوب می شوند و تغییر مهمی رخ نداده است.

بیشتر غربی ها احتمالا قبول دارند که این جمع بندی نگاه آنها به زنان در ایران است. این می توانست نگاه نینا انصاری تاریخ پژوه ایرانی آمریکایی هم باشد؛ اما تا همین اواخر.

نینا انصاری به من گفت "من هم این روایت عامه پسند در مورد زنان در ایران را تصدیق می کردم، اما این روایت بسیار دور از حقیقت است."

وقتی انصاری برای تز دانشگاهی اش شروع به تحقیق در این باره می کند، متوجه می شود که واقعیت برای زنان ایران بسیار پیچیده تر از این بوده و هست. درباره حقیقت حقوق زنان در ایران چنان کم در سراسر جهان گفته شده که انصاری تصمیم می گیرد تز خود را در قالب کتاب "جواهرات خدا: داستان ناگفته ای از زنان ایران" منتشر کند.

او در کتابش می نویسد: "اگر این کتاب بسیاری از پیش فرض های کلیشه ای و فهم نادرست از زنان در ایران را به هم بریزد پس موفق بوده است. هدف، آشکار کردن چگونگی شکل گیری جنبش فمینیستی و رشد آن در فضای پدرسالارانه پس از انقلاب در ایران است."

برابری جنسیتی در جهان باستان

اساسا فمینیسم در ایران از قرن ششم پیش از میلاد در ایران باستان آغاز شد. دین آن زمان زرتشتی بود، که تاکید بسیاری بر برابری زن و مرد دارد. در جامعه آن زمان، زنان نقش رهبری و فرماندهی نظامی داشتند و هیچ تفاوتی در دستمزدها به لحاظ جنسیتی نبود.

طی ۱۴۰۰ سال بعد این وضع به آهستگی تغییر کرد.

قرن هفتم میلادی صحنه تاخت و تاز عرب بود. آنها اسلام را به ایران آوردند و به همراه آن نزول حقوق زنان را.

انصاری توضیح می دهد: "اسلام دینی است که قابلیت تحول دارد، اما اگر یک محافظه کار تندرو باشید و به متن و تفاسیر اصلی باور داشته باشید، این رویکرد زنان را به موقعیتی فرو دست می برد و این امر را فرمان الله می دانند."

از آن زمان تاکنون، دوره هایی بوده که حقوق زنان بازپس گرفته شده و بعد دوباره لغو شده است. اما اوضاع در سال ۱۳۰۴، هنگامی که رضا شاه به قدرت رسید، واقعا تغییر کرد. او و فرزندش محمدرضا شاه پهلوی، به شکلی آخرین رهبران فمینیست ایران بودند.

آنها طی ۵۴ سال حکمرانی اصلاحات جدی را برای آزاد کردن زنان از قید به کار بستند: غربی کردن آموزش، مدرن کردن لباس، و افزایش حداقل سن ازدواج. در سال ۱۳۱۴ حجاب به طور موقت ممنوع شد (محمدرضا شاه بعد طی فرمانی دستور داد زنان حق انتخاب داشته باشند که حجاب داشته یا نداشته باشند).

آنها می خواستند زنان را از قید و بند رها کنند و از نگاه بیرونی این دقیقا همان چیزی بود که رخ می داد. دختران و زنان ایران به دانشگاه رفتند، مینی ژوپ به تن کردند، و مجلات زنان رونق پیدا کرد.

اما این یکی از بزرگترین افسانه هایی است که انصاری در کتابش مورد بررسی قرار می دهد: این که در واقع تمام زنان ایران از قید آزاد نشدند.

کارهای پهلوی "بسیار زیاد و بسیار زود" بود

بسیاری از خانواده های سنتی نمی خواستند سیاست های جدید را بپذیرند و وقتی حجاب ممنوع شد، پدران سخت گیر نگذاشتند دختران شان خانه ها را ترک کنند. یعنی دختران نتوانستند به مدرسه بروند و از بسیاری از آزادی هایی که شاه برای آنها می خواست محروم شدند.

انصاری می گوید شاه یقینا انگیزه هایی درست داشت، فقط مساله این بود که این کارها "بسیار زیاد و بسیار زود" بود.

"این چیزی از ارزش کار شاه کم نمی کند، بلکه به معنای این است که باید به مردم زمان بیشتری داد تا یک پدیده ناشناخته برای توده را درک کنند. نمی توان در جهت تغییر سریع حرکت کرد."

سلطنت پهلوی شکست خورد. آیت الله خمینی که انصاری او را "یک روحانی زن ستیز" توصیف می کند، در سال ۱۳۵۷ محمدرضا شاه را سرنگون کرد.

آنچه موجب شگفتی انصاری در تحقیقاتش شد، این بود که بیشترین طرفداران خمینی در میان زنان بودند.

در غرب، ما انتظار داشتیم زنان ایرانی از طرح شاه برای برابری استقبال کنند، اما در آن زمان بسیاری از زنان با آن طرح ارتباط برقرار نمی کردند یا آن را نمی فهمیدند. در عوض، آنها جذب حرف های خمینی درباره رجعت به سنت و اصالت فرهنگی شده بودند.

زنان طرفداران خمینی هم عمدتا از خانواده های سنتی بودند. اما زنان تحصیلکرده ای چون شیرین عبادی، برنده جایزه صلح نوبل، که یکی از نخستین زنان قاضی در ایران بود هم در برابر افسون خمینی مصون نماندند.

زن ستیزی خمینی

تراژدی در این است: به محض این که خمینی جمهوری اسلامی را تشکیل داد، زنان فهمیدند چه کردند.

عبادی، که از قضاوت منع شد، بعد در خاطراتش نوشت: "به شکل عجیبی یک ماه طول کشید تا در واقع دریابم که خودم به دست خودم با شوق و ذوق سقوط خودم را رقم زدم."

انصاری می گوید این نکته ای است که تمام زنان می توانند چه در ایران امروز یا در غرب از آن بیاموزند.

"این پیام بسیار مهمی است که ما زنان باید وظایف خود را انجام بدهیم و فقط ظاهر حرف های کسی را نپذیریم. فواصل بین خطوط را بخوانیم. زن سنتی که در ابتدا از خمینی حمایت می کرد یک زن بدون تحصیلات بود. آن جامعه امروز تحصیلکرده است و برای همین بسیار مهم است که زن تحصیل کند."

هر چند به نظر می رسید که رژیم خمینی زنان را سرکوب می کند، اما مساله به آن سادگی هم نبود. همانطور که پهلوی به طور کامل زنان را از قید رها نکرد، خمینی هم تمام و کمال آنها را محدود نکرد.

اجرای شرع اسلام از منظر او این بود که زنان مینی ژوپ پوش دهه شصت و هفتاد باید به ناگاه حجاب به تن کنند. زنان باید در مدارس تفکیک شده به لحاظ جنسیتی درس بخوانند و از آزادی کار، که در گذشته داشتند، برخوردار نباشند.

اما ورود دوباره حجاب و تحصیلات تک جنسیتی باعث شد خانواده های سنتی با خاطری آسوده به دختران شان اجازه دهند به مدرسه بروند و تحصیل کنند.

پدرسالاری خمینی موجب تولد فمینیسم شد

خمینی با دادن امکان تحصیل به دختران راه یک انقلاب دیگر را هموار کرد؛ انقلاب فمینیستی. تحت حاکمیت پدرسالار خمینی در واقع حقوق زنان شروع به پیشرفت کرد.

انصاری می نویسد: "حقیقت ناخوشایند این است که به خاطر مقرراتی که بسیاری از زنان و مردان غربی آنها را کهنه و از نظر جنسیتی تبعیض آمیز می دانند، دختران تحصیل کردند و از قید آزاد شدند."

این تحصیلات باعث شد آنها حاکمان شان و پدرسالاری حاکم بر زندگی خود را به پرسش بگیرند.

او می افزاید: "نکته جالب ماجرا این است که آنچه شاه برای زنان می خواست در دوره ای که انتظارش نمی رفت، به ثمر نشست."

امروز ایران همچنان جمهوری اسلامی است. زنان به شدت تحت محدودیت های قانونی قرار دارند؛ باید در انظار عمومی حجاب به سر کنند، بدون اجازه همسرانشان نمی توانند به سفر خارج از کشور بروند، و همسرانشان حق دارند چنانچه کار آنها را مناسب شأن آنها نبیند، جلوی کار کردنشان را بگیرند.

انصاری توضیح می دهد: "این ها همه عواقب ناخوشایند مزدوج بودن است. پس زنان ازدواج نمی کنند و فرزند ندارند، به همین خاطر رهبر جمهوری اسلامی در فکر ممنوع کردن راه های جلوگیری از بارداری است."

انصاری می گوید در عین حال یک جنبش رو به رشد فمینیسم وجود دارد: "برای نخستین بار در ایران در پشت حجاب و درون یک فضای پدرسالار یک جنبش پر تحرک فمینیستی وجود دارد."

فمینیسم اسلامی

"زنان فعال هستند، نه در انزوا در پشت حجاب. پیش از انقلاب شکاف بزرگی بین زنان پژوهشگر مذهبی و سکولار وجود داشت، اما این فاصله محو شده است. وقتی شما تحصیل می کنید و یاد می گیرید که به باورهای ایدئولوژیک دیگران احترام بگذارید، احتمال کمتری وجود دارد که کوته فکر شوید."

انصاری به من می گوید که رژیم حاکم در ایران "فمینیسم" را پدیده ای غربی می داند. برای پرهیز از این دردسر از این اصطلاح پرهیز می شود. در عوض آنها خود را "فعالان حقوق زنان" یا "فمینیست های اسلامی" می خوانند.

بسیاری از این "فمینیست های اسلامی" آزادی را در باز تفسیر متون اسلامی می بینند.

انصاری چنین تشریح می کند: "این مساله بسیار مهمی است زیرا به زنان امکان می دهد که اعتقادات مذهبی شان را حفظ کنند و در عین حال همه دستور کار مشابهی داشته باشند تا قوانین تبعیض آمیز را تغییر دهند."

زنان پیشاپیش به تغییراتی دست یافته اند. آنها قانونی را که به زنان اجازه نمی داد قاضی شوند، تا حدودی تغییر داده اند (در حال حاضر می توانند به عنوان دادیار دادسرا و مشاور قضایی فعالیت کنند) و مجلس را تحت فشار گذاشته اند تا مردان را برای داشتن چهار همسر به رضایت همسر اول محدود کنند.

این ها تغییرات کوچکی هستند، اما به گفته انصاری، این تنها راهی است که برابری جنسیتی می تواند حقیقتا در ایران محقق شود.

"من عمیقا اعتقاد دارم که اگر قرار باشد تغییری در ایران رخ بدهد این مهم دوباره توسط زنان رقم خواهد خورد."

* برگردان فارسی این مقاله تنها برای آگاهی رسانی منتشر شده و نظرات بیان شده در آن الزاماً بازتاب دیدگاه صدای آمریکا نیست.