حفاری های باستان شناسی در ایلام واقعیت های تازه ای را بر دانشمندان آشکار کرده است. استخراج مجموعه ای غنی از اشیاء ساخته انسان و بازمانده های گیاهی از دل خاک های جنوب غربی ایران نشان می دهد که گذار انسان از مرحله شکار و جمع آوری غذا به دوران کشاورزی در هلال حاصلخیز، به دورانی بسا دیرین تر از روزگاری که دانشمندان تصور می کرده اند، باز می گردد.
براساس پژوهش هایی که نتیجه آن روز پنجشنبه در مجله «ساینس» منتشر شده است، این حفاری ها واقعیت دیگری را نیز بر دانشمندان آشکار می کند: این که تحول مهمی که سبب شد تا این بخش از خاورمیانه «مهد تمدن جهان» نامیده شود، بر خلاف تصور آنان، نه در طی چند نسل و چند قرن، بلکه به تدریج و در طی هزاران سال انجام گرفته است.
به نوشته «ساینس» نقش ایران به عنوان مرکز پیدایش دانه های کشاورزی برای مدت های طولانی مورد بحث و تردید بود. اما لایه نگاری و گاه نگاری های دقیق از چینه ها و بازمانده های باستان شناختی غنی در چغا گلان واقع در دشت مهران در استان کنونی ایلام نشان دهنده آن است که کشت گیاهان وحشی و پیدایش تیره های اهلی شده گیاهی در مدتی بیش ازدو هزار و ۲۰۰ سال صورت گرفته است.
تپه چغاگلان که قدمت آن به دوران نوسنگی بدون سفال می رسد، اولین بار توسط محمد خلیلیان باستان شناس ایلام در فهراست اثار ملی به ثبت رسید و عرصه و حدود آن مشخص شد.
سیمون ریهل، دیرین شناس گیاهان در دانشگاه توبینگن آلمان و نویسنده این پژوهش می گوید از ۱۱ هزار و ۷۰۰ تا ۹هزار و نهصد سال پیش، طول کشید تا اسکان یافتگان چغاگلان، در کوه‌پایه های زاگرس در ایران، از کشت اسلاف وحشی غلات امروزی به رویاندن و پرورش نوعی گندم اهلی که امر یا گندم دو دانه ای نامیده می شود، دست یافتند. تاکنون بیشتر شواهد مربوط به خاستگاه کشاورزی ازمحوطه ای بین ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ کیلومتر در غرب چغا گولان به دست آمده است.
به نوشته این پژوهش برخلاف روستاهای کشاورزی اولیه که باستان شناسان از ترکیه، اسرائیل، سوریه و عراق حفاری و استخراج کرده اند، چغا گلان روند توالی دوره های استقراری ساکنان آن را نشان می دهد و از چگونگی توسعه کشاورزی در طی قرون پرده بر می دارد.
ریهل می گوید:« کل این روند از کشت تیره های وحشی تا رویاندن گیاهان پرورش یافته بین هزار تا دو هزار سال در چغا گلان به طول انجامیده است».
کشف بازمانده های گیاهی در چغا گلان گواهی مستند است بر این که چگونه ساکنان این منطقه، جوی وحشی و دیگر تیره های محصولات کشاورزی امروزین مانند عدس و نخود وحشی را زیر کشت برده اند. تیره های گندم وحشی در کمتر از ۱۰ درصد کل تیره های گیاهی که تاکنون از این محل کشف شده وجود داشته است. اما در ۳۰۰ سال آخر این دوران به ۲۰ درصد افزایش یافته است. حدود ۹۸۰۰ سال پیش گندم دودانه ای یا گندم ریشک دار به صورت پرورش یافته آن دیده شده است. بازمانده های دیرین- گیاه شناختی چغا گلان نشان می دهد که ایران قدیم ترین محل کشت و مدیریت گیاهان در جهان است.
به گفته کارشناسان، این یافته های حفاری های کوه پایه های زاگرس اکنون قالب فکری دانشمندان درمورد منشاء و پیدایش کشاورزی، دهات، شهرها و تمدن ها را دستخوش تغییری بنیادین کرده است.
در طی دهه های بسیار باستان شناسان بر آن بودند که آغاز کشاورزی در بخشی از منطقه هلال حاصلخیز یا لوانت بوجود آمده است. بخشی که اسرائیل، لبنان و اردن و بخش هایی از سوریه و عراق و عربستان سعودی امروز و چند کشور دیگر را در بر می گیرد. تصور می رفت که کشاورزی از این منطقه به سوی شرق و به ایران امروز رفته است.
ملینا زدر، دانشمند ارشد در برنامه باستان شناسی و محیط زیست انسانی در موزه اسمیتسونین واشنگتن که در این پژوهش شرکت نداشته به لس انجلس تایمز گفته است: «بخش شرقی هلال حاصلخیز همواره به عنوان منطقه ای پرت شناخته می شد». او روشن شدن این واقعیت را که قدمت کشت و آسیاب کردن دانه های غلات توسط ساکنان زاگرس به قدمت دیگر مردمان ساکن سرزمین های لوانت بوده است، «نشانه نوعی دمکراتیزه بودن اوضاع در منطقه» می داند که به گفته او «نشان می دهد که همه در این امر سهیم بوده اند».
با این حال سیمون ریهل معتقد است که ساکنان دست کم چند منطقه – از جمله غرب ایران- کشاورزی را خودشان آموخته اند. «هیچ مکان مرکزی وجود ندارد که همه چیز از آنجا شروع شده باشد. برعکس مناطقی هستند که پرورش تیره های گیاهی به صورت مستقل در آن ها آغاز شده است».
تا پیش از این کشف، حفاری های بخش غربی هلال حاصلخیز، از پیدایش کشاورزی و دام داری در ۱۱ هزار و پانصد سال پیش خبر داده بودند اما پیشینه این امر را در بخش شرقی هلال به ۹هزار و پانصد سال پیش می رساندند.
پس از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، باستان شناسان دیگر نتوانستند با شیوه ها و تکنیک های مدرن مورد استفاده در منطقه غربی هلال، به کاوش های خود در بخش شرقی ادامه دهند.
در پی بهبود روابط ایران و غرب، باستان شناسان دانشگاه توبینگن آلمان در سال های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ موفق شدند از منطقه ۱۲ هزار ساله چغا گلان بازدید کنند و همراه با تیم همکاران ایرانی شان در مرکز تحقیقات باستان شناسی ایران به حفاری بپردازند. علت اشتیاق آنان برای این امر آن بود که آخرین پژوهش های ژنتیکی که بر جو و دام های امروزی مانند گوسفند و خوک و بز انجام شده، نشان داده است که سابقه اهلی شدن آنها به یش از ۹هزار و پانصد سال پیش می رسد.
اشیایی که از این محوطه هشت کیلومتری به دست آمده همه به طرز چشمگیری سالم بوده اند. باستان شناسان با استقرار بر دهانه حفره ای که پیشتر توسط قاچاق چیان آثار باستانی کنده شده بود، توانستند با سطل های ده لیتری بازمانده های مواد گیاهی و ابزار های سنگی را از آنجا بیرون بکشند.
پس از شستن مواد رسوبی از این اشیا بود که با مجسمه های انسانی و حیوانی، استخوان های ماهیان و آب زیان، تکه های زغالی شده جو، عدس، نخود، گندم دو دانه ای و دیگر اجداد غلات امروزی مواجه شدند. نیکلاس کنارد، باستان شناس در دانشگاه توبینگن و نویسنده همکار این پژوهش می گوید:« هرگز در زندگی ام با محوطه باستانی ای به این غنا و پرباری روبرو نشده بودم».
باستان شناسان همچنین به مقادیری کاه و سبوس غلات دست یافته اند که نشان می دهد مردمان غلات را خرمن کوبی می کرده اند. در این کاوش ها ابزارهایی چون هاون و آسیاب سنگی کشف شده که نشانه تبدیل غلات به آرد و بلغور است و به برنج شباهت دارد.
یافته های چغا گلان همچنین نشان می دهد که گذار از دوران نوسنگی بدون سفال به کشاورزی روندی طولانی و تدریجی را طی کرده است.
در حینی که مردمان باستانی گیاهان وحشی را به صورتی که می خواستند پرورش می دادند، رفته رفته و حدود ۱۱ هزار و پانصد سال پیش برخی انواع علف ها بر گرد آنها جذب شد و به رویش پرداخت. اما باید یک هزار سال می گذشت تا گیاهان وحشی به شکل اهلی و پرورش یافته آشنای امروزی درآیند.
این پژوهش با آن که نشانه ای بر آن است که کشاورزی در بسیاری از بخش های هلال حاصلخیز تقریبا به صورت هم زمان ظهور یافته اما نشان نمی دهد که چرا این منطقه برای توسعه کشاورزی چنین مناسب بوده است.
خانم زدر معتقد است که به خاطر وجود منابع فراوان در این منطقه مردم مجبور نبودند که برای یافتن غذا سفر کنند و می توانستند در محل ساکن شوند. این امر سبب شد که راه هایی برای حراست از این منابع و افزایش نعمت ها بیابند.
نویسندگان این پژوهش می نویسند که با این حال، این که کشاورزی چگونه در این منطقه گسترش یافت – از راه ارتباط فکری، مهاجرت مردمان، یا توزیع و پخش محصولات کشاورزی- هنوز رازی ناگشوده است.
نیکلاس کنارد و همکارانش هنوز صدها نمونه دارند که مورد تحلیل و مطالعه قرار نداده اند. به نوشته سیمون ریهل، نویسنده اصلی این تحقیق و دیرین شناس گیاهان در دانشگاه توبینگن، گروه در نظر دارد به حفاری در چغا گلان ادامه دهد تا بتواند به آگاهی های بیشتری درباره ساکنان منطقه و بویژه ساختار اجتماعی آن دست یابد.
براساس پژوهش هایی که نتیجه آن روز پنجشنبه در مجله «ساینس» منتشر شده است، این حفاری ها واقعیت دیگری را نیز بر دانشمندان آشکار می کند: این که تحول مهمی که سبب شد تا این بخش از خاورمیانه «مهد تمدن جهان» نامیده شود، بر خلاف تصور آنان، نه در طی چند نسل و چند قرن، بلکه به تدریج و در طی هزاران سال انجام گرفته است.
به نوشته «ساینس» نقش ایران به عنوان مرکز پیدایش دانه های کشاورزی برای مدت های طولانی مورد بحث و تردید بود. اما لایه نگاری و گاه نگاری های دقیق از چینه ها و بازمانده های باستان شناختی غنی در چغا گلان واقع در دشت مهران در استان کنونی ایلام نشان دهنده آن است که کشت گیاهان وحشی و پیدایش تیره های اهلی شده گیاهی در مدتی بیش ازدو هزار و ۲۰۰ سال صورت گرفته است.
تپه چغاگلان که قدمت آن به دوران نوسنگی بدون سفال می رسد، اولین بار توسط محمد خلیلیان باستان شناس ایلام در فهراست اثار ملی به ثبت رسید و عرصه و حدود آن مشخص شد.
سیمون ریهل، دیرین شناس گیاهان در دانشگاه توبینگن آلمان و نویسنده این پژوهش می گوید از ۱۱ هزار و ۷۰۰ تا ۹هزار و نهصد سال پیش، طول کشید تا اسکان یافتگان چغاگلان، در کوه‌پایه های زاگرس در ایران، از کشت اسلاف وحشی غلات امروزی به رویاندن و پرورش نوعی گندم اهلی که امر یا گندم دو دانه ای نامیده می شود، دست یافتند. تاکنون بیشتر شواهد مربوط به خاستگاه کشاورزی ازمحوطه ای بین ۷۰۰ تا ۱۵۰۰ کیلومتر در غرب چغا گولان به دست آمده است.
به نوشته این پژوهش برخلاف روستاهای کشاورزی اولیه که باستان شناسان از ترکیه، اسرائیل، سوریه و عراق حفاری و استخراج کرده اند، چغا گلان روند توالی دوره های استقراری ساکنان آن را نشان می دهد و از چگونگی توسعه کشاورزی در طی قرون پرده بر می دارد.
ریهل می گوید:« کل این روند از کشت تیره های وحشی تا رویاندن گیاهان پرورش یافته بین هزار تا دو هزار سال در چغا گلان به طول انجامیده است».
کشف بازمانده های گیاهی در چغا گلان گواهی مستند است بر این که چگونه ساکنان این منطقه، جوی وحشی و دیگر تیره های محصولات کشاورزی امروزین مانند عدس و نخود وحشی را زیر کشت برده اند. تیره های گندم وحشی در کمتر از ۱۰ درصد کل تیره های گیاهی که تاکنون از این محل کشف شده وجود داشته است. اما در ۳۰۰ سال آخر این دوران به ۲۰ درصد افزایش یافته است. حدود ۹۸۰۰ سال پیش گندم دودانه ای یا گندم ریشک دار به صورت پرورش یافته آن دیده شده است. بازمانده های دیرین- گیاه شناختی چغا گلان نشان می دهد که ایران قدیم ترین محل کشت و مدیریت گیاهان در جهان است.
به گفته کارشناسان، این یافته های حفاری های کوه پایه های زاگرس اکنون قالب فکری دانشمندان درمورد منشاء و پیدایش کشاورزی، دهات، شهرها و تمدن ها را دستخوش تغییری بنیادین کرده است.
در طی دهه های بسیار باستان شناسان بر آن بودند که آغاز کشاورزی در بخشی از منطقه هلال حاصلخیز یا لوانت بوجود آمده است. بخشی که اسرائیل، لبنان و اردن و بخش هایی از سوریه و عراق و عربستان سعودی امروز و چند کشور دیگر را در بر می گیرد. تصور می رفت که کشاورزی از این منطقه به سوی شرق و به ایران امروز رفته است.
ملینا زدر، دانشمند ارشد در برنامه باستان شناسی و محیط زیست انسانی در موزه اسمیتسونین واشنگتن که در این پژوهش شرکت نداشته به لس انجلس تایمز گفته است: «بخش شرقی هلال حاصلخیز همواره به عنوان منطقه ای پرت شناخته می شد». او روشن شدن این واقعیت را که قدمت کشت و آسیاب کردن دانه های غلات توسط ساکنان زاگرس به قدمت دیگر مردمان ساکن سرزمین های لوانت بوده است، «نشانه نوعی دمکراتیزه بودن اوضاع در منطقه» می داند که به گفته او «نشان می دهد که همه در این امر سهیم بوده اند».
با این حال سیمون ریهل معتقد است که ساکنان دست کم چند منطقه – از جمله غرب ایران- کشاورزی را خودشان آموخته اند. «هیچ مکان مرکزی وجود ندارد که همه چیز از آنجا شروع شده باشد. برعکس مناطقی هستند که پرورش تیره های گیاهی به صورت مستقل در آن ها آغاز شده است».
تا پیش از این کشف، حفاری های بخش غربی هلال حاصلخیز، از پیدایش کشاورزی و دام داری در ۱۱ هزار و پانصد سال پیش خبر داده بودند اما پیشینه این امر را در بخش شرقی هلال به ۹هزار و پانصد سال پیش می رساندند.
پس از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، باستان شناسان دیگر نتوانستند با شیوه ها و تکنیک های مدرن مورد استفاده در منطقه غربی هلال، به کاوش های خود در بخش شرقی ادامه دهند.
در پی بهبود روابط ایران و غرب، باستان شناسان دانشگاه توبینگن آلمان در سال های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ موفق شدند از منطقه ۱۲ هزار ساله چغا گلان بازدید کنند و همراه با تیم همکاران ایرانی شان در مرکز تحقیقات باستان شناسی ایران به حفاری بپردازند. علت اشتیاق آنان برای این امر آن بود که آخرین پژوهش های ژنتیکی که بر جو و دام های امروزی مانند گوسفند و خوک و بز انجام شده، نشان داده است که سابقه اهلی شدن آنها به یش از ۹هزار و پانصد سال پیش می رسد.
اشیایی که از این محوطه هشت کیلومتری به دست آمده همه به طرز چشمگیری سالم بوده اند. باستان شناسان با استقرار بر دهانه حفره ای که پیشتر توسط قاچاق چیان آثار باستانی کنده شده بود، توانستند با سطل های ده لیتری بازمانده های مواد گیاهی و ابزار های سنگی را از آنجا بیرون بکشند.
پس از شستن مواد رسوبی از این اشیا بود که با مجسمه های انسانی و حیوانی، استخوان های ماهیان و آب زیان، تکه های زغالی شده جو، عدس، نخود، گندم دو دانه ای و دیگر اجداد غلات امروزی مواجه شدند. نیکلاس کنارد، باستان شناس در دانشگاه توبینگن و نویسنده همکار این پژوهش می گوید:« هرگز در زندگی ام با محوطه باستانی ای به این غنا و پرباری روبرو نشده بودم».
باستان شناسان همچنین به مقادیری کاه و سبوس غلات دست یافته اند که نشان می دهد مردمان غلات را خرمن کوبی می کرده اند. در این کاوش ها ابزارهایی چون هاون و آسیاب سنگی کشف شده که نشانه تبدیل غلات به آرد و بلغور است و به برنج شباهت دارد.
یافته های چغا گلان همچنین نشان می دهد که گذار از دوران نوسنگی بدون سفال به کشاورزی روندی طولانی و تدریجی را طی کرده است.
در حینی که مردمان باستانی گیاهان وحشی را به صورتی که می خواستند پرورش می دادند، رفته رفته و حدود ۱۱ هزار و پانصد سال پیش برخی انواع علف ها بر گرد آنها جذب شد و به رویش پرداخت. اما باید یک هزار سال می گذشت تا گیاهان وحشی به شکل اهلی و پرورش یافته آشنای امروزی درآیند.
این پژوهش با آن که نشانه ای بر آن است که کشاورزی در بسیاری از بخش های هلال حاصلخیز تقریبا به صورت هم زمان ظهور یافته اما نشان نمی دهد که چرا این منطقه برای توسعه کشاورزی چنین مناسب بوده است.
خانم زدر معتقد است که به خاطر وجود منابع فراوان در این منطقه مردم مجبور نبودند که برای یافتن غذا سفر کنند و می توانستند در محل ساکن شوند. این امر سبب شد که راه هایی برای حراست از این منابع و افزایش نعمت ها بیابند.
نویسندگان این پژوهش می نویسند که با این حال، این که کشاورزی چگونه در این منطقه گسترش یافت – از راه ارتباط فکری، مهاجرت مردمان، یا توزیع و پخش محصولات کشاورزی- هنوز رازی ناگشوده است.
نیکلاس کنارد و همکارانش هنوز صدها نمونه دارند که مورد تحلیل و مطالعه قرار نداده اند. به نوشته سیمون ریهل، نویسنده اصلی این تحقیق و دیرین شناس گیاهان در دانشگاه توبینگن، گروه در نظر دارد به حفاری در چغا گلان ادامه دهد تا بتواند به آگاهی های بیشتری درباره ساکنان منطقه و بویژه ساختار اجتماعی آن دست یابد.
