اسرائيل كشورى ناشناخته براى ما ايرانيان است. كشورى كه براى ما زير شنزارها، پشت كوه اسطوره ای جلجتا، در ميان بازمانده كيبوتصها ( دهکده ها و کشتزارهای جمعی)، سنگرهاى جنگى، تنشهای منطقه ای و نفرت ساختگى پنهان مانده؛ و باوجود انتشار كتاب‌ها و بحث و جدلهای بسیار پيرامون اين كشور، بازهم اسرائيل، مردمش و به ويژه ادبيات و هنرش براى ما ناشناخته مانده است. آنچه تاكنون در ایران از این کشور تصوير شده، جنگ، يهوديان افراطى و حضور صهيونيزم است و ديگر هيچ. اما می دانیم اسرائيل، همانند همه كشورهاى جهان، برخوردار از فرهنگ، هنر و ادبياتى ست كه از فراى همه آن رويدادها مى‌توان آن را شناخت و از آن بهره گرفت. به ويژه آن كه اسرائيل مدرن، از سنت ديرينه ادبيات مذهبى بزرگى برخوردار است. در اسرائيل امروزى نويسندگانى پا به گستره ادبيات گذاشته اند كه آثارى ماندگار و جهانى آفريده اند. در گستره اجتماعى نيز، همين نويسندگان پيشتاز جنبش صلح در منطقه بوده و بسيار پيشتر از سياستمداران در روشنگرى عمومى براى صلح كوشيده‌اند.
علاوه بر نويسنده اى همچون: «شموئیل. یوسف. اگنون» Shmuel Yosef Agnon برنده‌ى جايزه‌ى نوبل ادبيات 1966، «ليا آينى» Lea Aini شاعر و نویسنده با بیست اثر داستانی و شعری «مارتين بوبر» Martin Buber نویسنده و اندیشه ورز، «موشه شامير» Moshe Shamir داستان نویس، «شولاميت هاروين» Shulamith Hareven «بنيامين هارشاو» Benjamin Harshav «ايتامار لوى» Itamar Levy «آموس اوز» Amos OZ «گرشوم شولم» Gershom Scholem و«گرشون شاكيد» Gershon Shaked مى‌توان نام برد.
ادبيات مدرن عبرى، بسان كشور اسرائيل، كه با پشتوانه‌اى از سنت‌غنى همگون شده، جوان است. آفريده‌هاى داستانى شموئیل اگنون امکانپذیر بودن راه‌هاى دستيابى به صلح و آزادى را نشان مى‌دهند. آموس اوز با آفريده‌هايش، خواننده را به درون سرزمين امروزى اسرائيل و روحيات مردم با فرهنگ‌هاى متنوع مى‌كشاند. ساميش يشار كه از درون و برون، ويرانى‌هاى ناشى از جنگ اعراب و اسرائيل را گزارش مى‌كند. داستان‌هايش در باره‌ى جنگ و صلح به «وجدان ادبى اسرائيل» معروف شده‌اند. يعقوب شابتاى (جيمزجويس اسرائيل) در داستانهایش، تل‌آويو، شهر غیرمذهبی همه فرهنگها را در فرم مدرن ادبى توصيف مى‌كند.
آموس اوز مى‌نويسد: «نويسندگانى كه به زبان عبرى كنونى چيزى نوشته‌اند، مجنون بوده‌اند. نوشتن به زبانى كه مرده بود، ادبياتى باورنكردنى را آفريدن، كار مجنونان است؛ زيرا اينان در زبانى ناممكن، در مكانى ناممكن، در پرتو نورى ناممكن براى ملتى نوشته اند كه وجود نداشته است.»
امروزه هنوز دادوستد فرهنگى ميان مردم كشورهاى خاورميانه رایج نشده و آنچه را هم كه درباره‌ى همديگر مى‌دانيم، از راه و نگاه كشورهاى اروپايى یا نگاه سنتی منطقه ای دشمنانه ای بوده که در تلاش بوده اند دشمنی و نفرت امروزی را تاریخی و ریشه دار نشان دهند. از همين روست كه تاكنون هيچ اثر ادبى از اسرائيل به زبان فارسى ترجمه نشده و ما کمتر شناختى عینی از این ادبیات غنی داریم. بايد روزى اين سدهاى ساختگى شكسته شود و ما و همسايگانمان بتوانيم بى‌واسطه‌ى اروپا به دادوستد فرهنگى بپردازيم. در چنين فضايى است كه صد سال ادبيات اسرائيلى براى ما به كلى بيگانه و ناشناخته مانده است. اين جستار تنها درآمدى برآشنايى با ادبيات اسرائيلى است. باشد تا روزگارى نزديك، گزينه‌اى از داستان‌هاى كوتاه نويسندگان اسرائيلى در اختيار خواننده‌ى فارسى‌زبان قرار گيرد.
شموئیل یوسف آگنون
شموئیل یوسف آگنون به سال 1888 در گاليسى (سرزمينى تقسيم شده ميان روسيه و لهستان) – در اکرایین کنونی- متولد شده است. او به همراه «ی. برين‌نر» از مهمترين نثرنويسان عبرى سده بيستم به شمار می آيد. گذر از جهان كهنه يهوديت به مدرنيسم، گفتمان رُمان‌ها و داستان‌هايش را شمال می شود. سبك داستان‌نويسى و بكارگيرى زبان ويژه در داستان، باعث شده كه آثارش از ديدگاه منتقدان ادبى با داستان‌هاى «توماسمان» و «فرانتس كافكا» سنجيده شود. او به سالهاى 1954 و 1958 جايزه‌ى ادبى اسرائيل و به سال 1966 همراه با «نلى ساكس» جايزه‌ى نوبل ادبيات را از آن خود كرده است. آگنون به سال 1970 در اورشليم درگذشت. مهمترين آثارش رمانهای: «روايتى ساده»، «تنها میهمان شب» مجموعه داستانهای: «عشق و جدايى»، «ديروز، پريروز»، «کتاب اعمال»، و«رانده شده» اند.
روايتى ساده - رُمان
داستان «روايتى ساده»، روايتگر تغییرات اواخر سده‌ى نوزده است كه گويا پايان سرگردانى يهوديان را نويد مى‌دهد. آغاز دگرگونى‌هاى بزرگ، جنگ‌ها، كشتارها و نسل‌كشى است. سرگذشت خانواده‌اى يهودى ساكن یک «گتو» اروپاى شرقى در اين داستان به تصوير كشيده مى‌شود كه شخصيت اصلى‌اش «هيرشل هورويتس» عاشق دخترى فقير و بدون خانواده به نام «گل شب» مى‌شود كه به عنوان دختر خدمتكار براى اين خانواده كار مى‌كند. خانواده پسر با اين عشق مخالفت مى كنند و براى پايبندى پسرشان به سنت‌ها و آيين‌هاى خود، دختر زميندار بزرگى را به زنى برايش بر‌مى‌گزينند. هيرشل نمى‌تواند از نخستين عشق خود چشم‌پوشى كند و براى گريختن از موقعيت تحميلى خود به جبهه‌هاى جنگ پناه برده، خود را از ديد خانواده‌اش پنهان مى‌كند. او در آخرين روزهاى جنگ همراه با روياهايش كشته مى‌شود.
عشق و جدايى - مجموعه داستان
اين داستان‌ها زاييده‌ى شك و ترديد و نگاه بدبينانه(همچون كافكا) برخاسته از ديدگاه مذهبى اگنون به جهان پيرامونش هستند. آگنون در اين داستان‌ها به كنكاشى پيرامون يگانگى دوباره و عشق ورزى همسران در دمى كه جدايى ميانشان رخ داده، مى‌پردازد. همه‌ى داستان‌هاى اين مجموعه در پرتو چنين ديدگاه و بر چنين بسترى نوشته شده‌اند.
ديروز، پريروز - رمان
آگنون در اين رمان، داستان «اسحاق كومر» را روايت مى‌كند كه در آغاز سده بيستم، همچون خود نويسنده از گاليسى به فلسطين مى‌رود تا به بازسازى ميهن «كهن_نو» پرداخته، در آنجا سکنی گزيند. اين داستان رئاليستى با حضور سگى سوررئاليستى به نام «بالاك» درهم تنيده مى‌شود. سگى كه همه جای اين ميهن تازه همراه اسحاق كومر است و اسحاق كومر بر كمر سگ واژه‌هاى عبرى «كليو ميشوگا» به معناى «سگ مجنون» را نوشته است.
ليا آينى
يكى بايد آنجا باشد - رمان
گيلا، دختر هفده سالهاى در مركز پخش كتاب «دبوك»، جايى كه تنها عشق و علاقه‌ى اوست، كار مى‌كند. او كتاب‌ها را مى‌دزد و حريصانه آن‌ها را مى‌خواند تا عشق و هستى خود را در درون آنان بيابد. او از درون كتاب‌هاست كه نگاهى به واقعيت بيرونى انداخته، آن را مى‌شناسد. گيلا با شيدايى ويژه‌اى، واژه هايى چند را كه راه رهايى او از نيستى اند، گرد مى‌آورد. این واژه های رهایی بخش برای گیلا، همسان نقش واژگان تورات برای قوم اسراییل است.
ليا آينى در اين داستان گيلا را به نماد نسل جوان اسرائيل برگزيده تا گرايش اين نسل براى آموختن و آشنايى با جهانى تازه را كه در قلمرو ممنوعه‌هاى آيين‌هاى مذهبى است، نشان دهد.
از سوى منتقدان ادبى، اين كتاب پرشورترين و توانمندترين آفريده‌ى اين زن نويسنده به شمار آمده و افزون بر چندین جایزه ادبی، جايزه‌ى ويژه‌ى نخست‌وزيرى اسرائيل به نویسندگان جوان را در سال 1994 دریافت کرده.
لیا آینی متولد 1962 تل آویو است که تازه ترین رمان او به نام «رُز لبنانی» به شرح خاطرات کودکی سربازان شرکت کننده در جنگ لبنان می پردازد.
كاتارينا هاكر
تل‌آويو - يك داستان شهرى
در تل‌آويو،كه مردمانى با فرهنگها، زبان‌ها و باورداشت‌هاى گوناگون در كاشانه‌ى تازه‌اشان با موقعيتى ناآشنا گردهم آمده‌اند، دخترى آلمانى «منِ راوى» زندگى مى‌كند. او با زبانى الكن «زبان ناآشناى عبرى براى راوى آمده از آلمان» به بازگويى جنبشها و رويدادهايى مى‌پردازد كه اين داستان را شكل مى‌دهد. كاتارينا هاكر با اين داستان به شهرى فراجهانى مى‌پردازد كه فرهنگ‌هاى بيگانه، مردمانى با زبان‌ها و باورداشت‌هاى گوناگون را در خود جاى داده است. خواننده در اين كتاب در‌مى‌يابد در اين شهر فراجهانى، جايى براى بنیادگرایی مذهبی وجود ندارد. تل‌آويو، شهر گناه، «نامى كه بنیادگرایان يهودى برآن نهاده‌اند» شهر آزادى و رهايى از همه‌ى قیدوبندهای غیرانسانی ست.
گوران روزنبرگ
سرزمين از دست‌رفته (زندگی نامه)
گوران روزنبرگ به سال 1948 از يك خانواده‌ى يهودى لهستانى رهايى يافته از هولوكوست در سوئد متولد شد. او در شمار نسل دوم، معروف به «فرزندان نجات يافتگان از كشتار نژادى» است. پدرش در سال 1966 به زندگى خود پايان داد و مادرش به همراه گوران چهارده ساله به اسرائيل مهاجرت کرد. روزنبرگ از دوران كودكى‌اش در سوئد و مهاجرت به اسرائيل در اين كتاب سخن مى‌گويد.
ايتامار لوى
ايتامار لوى يكى از نويسندگان جوان اسرائيلى، متولد 1956 در تل‌آويو است. لوى در دانشگاه همين شهر تئاتر خوانده و داستان‌هاى كوتاه و رمان‌هاى بسيارى نوشته است. لوى با نوشته‌هايش سخنگوى نسلى از جوانان امروز اسرائيلى شده كه از جنگ خسته شده‌اند. لوى در رُمان معروف خود «واج‌هاى خورشيد، واج‌هاى ماه» بسيار پيش از قرار داد صلح ميان دو ملت، به دفاع از حقوق شهروندان فلسطينى پرداخته و از جنبش صلح دفاع كرد.
واج‌هاى خورشيد، واج‌هاى ماه - رمان
ايتامار لوى در اين داستان رويداد خروش جوانان فلسطينى براى رهاسازى سرزمين‌هاى اشغالى، معروف به جنبش «انتفاضه» (شکستن، سنگپرانی) را كه به چشم خود ديده، روايت مى‌كند. شخصيت داستان، جعفر عمر اسماعيل زاغوت، نوجوان 12 ساله‌ى فلسطينى ست كه به تازگى خواندن را آموخته؛ اما به سختى مى‌تواند بنويسد. او مى‌خواهد به درسخواندنش ادامه دهد؛ اما مدارس این سرزمینها به دستور ارتش اسراییل بسته شده‌اند. جعفر در فرايند اين داستان و حضورش در «انتفاضه» الفباى عربى را بى‌هيچ آموزگارى مى‌آموزد. براى اين نوجوان فلسطينى مبارزه عليه سربازان اسرائيلى براى آزادسازى سرزمين‌هاى اشغالى و بازگشايى دبستان‌ها بهم گره خورده است و حالا در جريان سنگ‌پرانى عليه سربازان به درستی نمى‌داند كدام يك از هدف‌ها براى او مهم‌تر هستند. نام و نشان هركدام از بخشهاى اين رُمان سوررئاليستى، يك واج زبان عربى است. براى نمونه: واج «ض» شش نوع گريه را به جهان مى‌دهد: سه نوع زيبايى و سه نوع زشتى. يكى از «زشتى»ها، كه بر آن سرزمين از همه سو حاكم است، واژه‌ى «گريه‌ى‌كينه» است. ديگر واژه‌ها «گريه‌ى‌اندوه، یا مویه» و «گريه‌ى‌درد» هستند. از واژه‌هاى زيبايی گريه، جعفر از «گريه‌ى خنده»، «گريه‌ى شادمانى» و «گريه‌ى اثر آب پياز تند» نام مى‌برد. در همين بخش است كه جعفر كشته شدن برادرش را در جريان «انتفاضه» بازگويه مى‌كند.
آموس اوز
آموس اوز، متولد 1939 در اورشلیم، يكى از بزرگترين و مطرح‌ترين نويسندگان اسرائيل و برنده‌ى «جايزه‌ى صلح ناشران آلمان» و جایزه «هاینریش هاینه» شهر دوسلدروف آلمان و چندین جایزه ادبی از آمریکا و اسراییل است. او وابسته به گروه معروف به «موج نو» اسراییل بود كه همراه ديگر نويسندگان اين گروه از جمله «جيچاك اورپاس» به تاسى از آثار نويسندگان «رمان نو» فرانسه سبك تازه‌اى از ادبيات داستانى عبرى را در اسرائيل به خوانندگان پيشنهاد كردند و از ديگر سو هيچگاه با جنگ بعنوان راه حل مشکلات منطقه موافق نبودند. آموس اوز نخستين بار در رمان «گفتگوى سربازان» از خشونت نظاميان اسرائيل عليه آوارگان فلسطينى در نوار غزه سخن گفت و پس از آن همواره براى برقرارى آرامش و همزيستى ميان اسرائيليان و فلسطينيان به تلاشهاى خود ادامه داده است.
آثارش شامل: «گزارش وضعيت اسرائيل»، يك گزارش _ «جعبه سياه»، رمان. _ «در برابر مرگ»، دو داستان _ «وضعيت سوم»، رمان _ «آرامش كامل»، رمان _ «شناختن يك زن» رمان _ «ماهور‌هاى لبنان»، جستار سياسى _ «ميشائيل من»، رمان _ «نام‌گذارى كن شب را شب شب»، رمان _ «قصه عشق و تاریکی»، «شيدايى»، سه داستان _ «آقاى لوى»، مجموعه داستان _ و داستانهای «آرامش بهشت» و ناگهان در ژرفای جنگل» از تازه ترین کارهای آموس اوز هستند.
آشتى كامل - رمان
آموس اوز در این داستان با نگاهى فيلسوفانه و انسانى، زندگى مردى به نام «جوناتان ليفشيتس» را به تصویر می کشد كه در ميانه دهه‌ى بيست با خوشبختى تمام، ازدواج کرده و چنين مى‌نماياند كه هيچ دلنگرانى نداشته و زنش را مورد محبت و پشتيبانى خود قرار داده است. اما در زمستان 1965 جوناتان تصميم مى‌گيرد كه زنش و همين‌گونه، «كيبوتص» زادگاهش را ترك كند. او از شيوه‌ى زندگى از پيش تعيين شده و قالبى كيبوتصها، كه همواره بعنوان زندگى ايده‌آل ناميده شده و زنش كه به آن شيوه زندگى معتقد بود، خسته شده، به آن پشت مى‌كند. جوناتان براى يافتن جهان تازه‌اى از آنجا مى‌رود. آموس اوز در اين داستان به جست‌وجوى آزادى از همه‌ى قيدوبندهاى از پيش تعيين شده است.
وضعيت سوم - رمان
آموس اوز در این داستان ناظر بی طرف و هوشمند رويدادهايى است كه طى يك هفته در شهر اورشليم بر «افرايم نيسان» سياستمدار وسواسى گذشته و برايش نوعى دلزدگی ايجاد كرده، او را برانگيخته اند تا به صلح بينديشد، افرايم نيسان آگاه است كه صلح از درون همانند برون، موقعيت سومى را نيز فراهم آورده كه مى‌توان به آن انديشيد و براى دستيابى به صلح كوشيد. در اين تلاش او برآن است تا ميان آگاهى سياسى و روياهاى شخصى‌اش يگانگى ايجاد كند. آموس اوز در اين كتاب، بزرگترين دلنگرانى مردم آن منطقه، یعنی آشتى ميان دو ملت را به داستان آورده است.
دیوید گروسمن
دیوید گروسمن یکی دیگر از رمان نویسان مطرح اسراییل که آثارش هم با استقبال بی نظیری روبروست. دیوید گروسمن که همراه با آموس اوز، آبراهام یهوشوا و آهارون از فعالان جنبش صلح اسراییل هستند، امسال برنده جایزه بزرگ صلح نمایشگاه جهانی کتاب فرانفکورت شد. جایزه ای که پس از نوبل ادبیات، بزرگترین جایزه ادبی جهان بشمار می آید. آثار دیوید گروسمن که به زبانهای گوناگون از جمله عربی ترجمه شده خوانندگان بیشماری در میان اعراب بویژه فلسطینی های کرانه باختری و نوارغزه دارد. رمانهای «دوئل»، «لبخند بره»، «پایین را بنگر»، «کودک زیگزاگی» «چاقو من باش» و «کسی با تو می دود» از جمله آثار ترجمه شده به انگلیسی از دیوید گروسمن هستند.
يعقوب شابتاى
گذشته‌ى فرجام يافته. _ رمان
يعقوب شابتاى Yaakov Shabtai (1934 – 1981) يكى از نويسندگان مدرن و فرم‌گراى اسرائيلى ست كه آثارش را با داستان‌هاى جيمزجويس و مارسل پروست مقايسه كرده‌اند. رمان «گذشته‌ى فرجام يافته»، داستان فروپاشى يك خانواده‌ى فلسطينى ست كه در محاصره دو گروه بنیادگرای يهودي و مسلمان قرارگرفته بود. از يك سو، بنيادگرايان يهودى آنان را آزار قرار مى‌دهند تا مجبور به ترك كاشانه خود شوند و از ديگر سو، بنيادگرايان اسلامى هستند كه به زور و خشونت از آنان مى‌خواهند تا به گروه‌هاى تروريستى پيوسته و به معناى ديگر خانه و كاشانه‌ى خود را ترك كنند. بيگانگى و درتبعيد زيستن در سرزمين خودى، لايه‌ى زيرين اين رمان را شكل مى‌دهد. تداخل ذهنيت شخصيت فلسطينى و شخصيت اسرائيلى، بهره‌گيرى از واژه‌گان مشترك ميان عبرى و عربى، وجوه مشترك سرنوشت دو ملت را نويسنده در سرزمينى يگانه آشكار مى‌كند تا خواننده خود فرجام داستان را دريابد.
اين رمان، شعرى در باره‌ى زمان و مرگ است، به همان گونه كه نويسنده‌اش به هنگام نوشتن آن در چهل و هفت سالگى دچار سكته‌ى قلبى شده، رمان را به پايان كامل نرسانده، درگذشت؛ گرچه نام «گذشته‌ى فرجام يافته» اغناى كامل گذشته را نويد مى‌دهد و هويتش را بازخوانى؛ اما چه چيز پايان ناميده مى‌شود؟ آيا پايان نقطه‌ى مفروض ساختگى ما بر حيات نيست تا مرگ را نفى كرده باشيم؟ شابتاى اين پرسش را به ميان مى‌كشاند كه آيا همين نقطه‌ى مفروض اوليه نيست كه ما مرگ را هولناك ساخته‌ايم؟ خواننده نيز با خواندن آن دچار چنين حسى مى‌شود. در اين كتاب، خواننده توانمندى جادويى نويسنده را در تپش زبان و فرم برگزيده در‌مى‌يابد؛ همان گونه كه در آثار جيمزجويس و مارسل پروست چنين تاثيرى را مى‌توان دريافت. از سوى چند منتقد ادبى اروپايى، رمان گذشته‌ى به فرجام رسيده، بهترين كتاب سال 1997 شناخته شده است.
اما یهودیان میزراچی (یهودیان خاورمیانه) نیز توانسته اند در گستره ادبیات داستان نویسی مدرن عبری آثار مطرحی پدید آورند. از جمله: دوریت رابینیان، یهودی ایرانی تبار، زاده «کفر صبا»ی اسراییل است که برنده چندین جایزه ادبی از جمله جایزه نخست وزیری اسراییل ویژه ادبیات داستانی و جایزه بهترین نمایشنامه نویسی از آکادمی فیلم اسراییل شده است. رمان «عروسان ایرانی» اثر دوریت رابینیان که به شرح زندگی یک خانواده جوان یهودی در ایران سده نوزدهم می پردازد، یکی از داستانهای پرفروش اسراییل بوده است.
--------------------------------------
برگرفته از:
1- Gershon Shaked Geschichte der modernen hebraischen Literatuer Erste Aufgabe 6991 _ Yudischer Verlag _ Frankfurt am Main _ Germany
2- www.fictionisrael.org