تب مباحثات پیرامون "برجام" و آینده آن در ایالات متحده، کشورهای اروپایی و داخل ایران بالا گرفته است. پرزیدنت ترامپ در سخنان خود در مجمع عمومی سازمان ملل آن را "یک توافق بد" و حتی "شرم آور" خواند. نیکی هیلی سفیر آمریکا در سازمان ملل گفت معیار آمریکا در ارزیابی برجام، امنیت و منافع ملی آمریکاست. حسن روحانی رئیس جمهوری ایران تهدید کرده است که اگر یک آجر آن برداشته شود، کل برجام فرو می ریزد.
معایب برجام از دید مقامات مسوول ایالات متحده و کارشناسان امور امنیتی در این کشور بسیار است. نخست وزیر اسرائیل نیز از روزی که مذاکرات برجام آغاز شد، تاکید کرده بود که این توافق، هدف اصلی را که همانا تامین امنیت منطقه ای و جهانی است تامین نمی کند. نتانیاهو حتی به بهای تنش با پرزیدنت اوباما، در کنگره آمریکا حاضر شد تا این دیدگاه های خود را به آگاهی اعضای آن برساند.
پرزیدنت ترامپ پیش از انتخابات گفته بود که این توافق را باید پاره کرد. ولی او و مشاورانش در ماه های اخیر همچنان به بررسی همه جوانب توافق ادامه داده اند و بزودی دیدگاه نهایی رئیس جمهوری به کنگره ابلاغ خواهد شد تا تصمیم بگیرد که آیا لغو تحریم ها همچنان ادامه یابد و یا به علت عدم پایندی رژیم ایران به مفاد توافق، تحریم ها دوباره برقرار گردد و حتی شاید شدیدتر شود.
نیکی هیلی در یک کنفرانس خبری در ۳۱ شهریورماه در نیویورک گفت: «معیار پرزیدنت ترامپ در سنجش برجام منافع امنیت ملی ایالات متحده است». خانم هیلی دو روز پیش از آن نیز، در مصاحبه با شبکه تلویزیونی "سی بی اس" آمریکا گفته بود: «بر خلاف ادعاهای مطرح شده، خروج از برجام به اعتبار جهانی ایالات متحده لطمه نخواهد زد».
این واکنش در پاسخ به افرادی است که می گویند در صورت ابطال برجام، کره شمالی نیز آمریکا را غیر قابل اعتماد خوانده و حاضر به مصالحه نخواهد شد و به سیاست های یاغیگرانه ادامه خواهد داد.
این شیوه استدلال بارها در تهران نیز از زبان مقامات مسوول، علیه دیپلماسی ایالات متحده در رابطه با برجام مطرح شده است. ولی مقامات آمریکایی می گویند که خود کره شمالی بود که در پوشش توافقی اتمی امضا شده، به برنامه های خود ادامه داد و آن را نقض کرد و اکنون امنیت ایالات متحده و کشورهای هم پیمان آن را به خطر انداخته است.
خانم هیلی در کنفرانس رسانه ای گفت: «۲۵ سال است که ما شاهد توافق های بد با کره شمالی هستیم که همه آن ها را نقض کرده است و اکنون نمی خواهیم که ایران به کره شمالی دوم مبدل شود».
در همین حال ۴۵ تن از کارشناسان ارشد سابق امور امنیتی که سالیان دراز در دستگاه های دولتی ایالات متحده خدمت کرده اند، در نامه سرگشاده ای به پرزیدنت ترامپ خواستار خروج از برجام شده اند.
جان بولتون سفیر پیشین ایالات متحده در سازمان ملل چندی پیش گفت: «حکومت ایران، آمریکا و جهان را فریب می دهد و کلاهبرداری می کند و به تعهدات خود پایبند نیست».
چرا این چنین نسبت به برجام ابراز عدم اعتماد می شود؟
استدلال گروههایی که مخالف برجام هستند این است نخستین نقص برجام آن است که توان بالقوه اتمی ایران دست نخورده باقی مانده است. معمر قذافی هنگامی که اعلام کرد از برنامه های اتمی خود دست کشیده است، همه تاسیسات را برچید و همه تجهیزات را منهدم کرد. ولی به موجب "برجام"، ایران همه تاسیسات اتمی را دست نخورده باقی گذاشته، با این تفاوت که تعداد بسیار محدودی از سانتریفیوژها همچنان می چرخد و بقیه راکد مانده است.
تنها در مورد کوره اتمی آب سنگین اراک است که در قلب کوره بتون ریختند و آن را از کار انداختند و اکنون در تلاش احداث یک کوره آب سبک به جای آن هستند که نتواند پلوتونیوم تولید کند.
حسن روحانی گفته است که رژیم ایران "در ظرف چند روز و حتی چند ساعت" قادر خواهد بود همه دستگاه ها را دوباره به راه اندازد. گرچه کارشناسان این ادعا را اغراق آمیز می دانند، ولی تردیدی نیست که اگر رژیم تصمیم بگیرد، در ظرف مدت کوتاهی قادر به تجدید برنامه اتمی در ابعاد گذشته و حتی فراتر از آن خواهد بود.
به گفته مقامات اطلاعاتی آمریکایی، رژیم ایران مخفیانه به تکمیل و پیشبرد تکنولوژی اتمی ادامه می دهد و بازرسی های موجود برای کشف این فعالیت ها کارساز نیست.
مخالفت رژیم ایران با بازدید بازرسان بین المللی از نقاطی که "قرارگاه نظامی" توصیف شده، و در راس آن ها پایگاه نظامی پارچین، به گفتۀ کارشناسان در واقع امکان هرگونه بازرسی واقعی را سلب می کند، زیرا ایران می تواند هر یک از مراکز اتمی خود را "پایگاه نظامی" توصیف کرده و اجازه بازرسی ندهد.
نخست وزیر اسرائیل از همان روزهایی که مذاکرات اتمی در ژنو ادامه داشت، گفته بود که جهان دارد در برابر رژیم ایران کوتاه می آید و نباید در رسیدن به توافق شتاب کرد و امتیازاتی به رژیم ایران داد که از سرگیری برنامه های اتمی را پس از چند سال امکان پذیر سازد.
بنیامنین نتانیاهو گفته بود که بحران اقتصادی در ایران آنقدر شدید است که اگر تحریم ها مدت زمانی بیشتر ادامه یابد، دنیا می تواند به توافق بهتری برسد که خطر از سرگیری برنامه های اتمی ایران را به کلی برطرف کند.
پرزیدنت ترامپ نیز در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل گفت که کاملا امکان داشت توافق قابل اعتمادتری با ایران امضا شود.
علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی در آخرین سخنرانی خود در تهران، به طور تلویحی تائید کرد که فشارهای اقتصادی باعث شد که ایران حاضر به مذاکرات برجام شود.
مقامات آمریکایی تاکید می کنند که حتی اگر از نظر فنی، رژیم ایران به برجام پایبند بوده (گرچه در این زمینه نیز چند بار نقض تعهد کرده)، ولی "روح برجام" را زیر پا گذاشته است.
هدف برجام تامین امنیت و رفع خطر اتمی و دیگر تهدیدات جنگی است. ولی به گفتۀ کارشناسان ایران علیرغم ده ها میلیارد دلار پولی که پس از امضای برجام بازپس گرفت، نه تنها از فتنه گری های خود در منطقه دست برنداشت، بلکه بر دامنه آن ها افزود.
مقامات دولت ترامپ معتقدند که اگر هدف از برجام رفع خطر و تامین امنیت بوده، رژیم ایران به برنامه های موشکی ادامه می دهد و دخالت نظامی در کشورهای همسایه را گسترش داده و همچنان سازمان های ترور را تحت حمایت خویش دارد.
این ها همه، با "روح برجام" مغایرت دارد و ایجاب می کند که رهبر ایالات متحده به بررسی جامع بپردازد که آیا توافق کنونی امنیت ایالات متحده را تامین می کند و یا همچنان آن را به خطر می اندازد.
چند کشور اروپایی و از جمله آلمان و فرانسه، به آمریکا توصیه کرده اند برجام را ترک نکند. نیکی هیلی در پاسخ به زیگمار گابریل معاون صدراعظم آلمان که این خواسته را مطرح کرده بود، گفت: "آن ها مرگ بر آلمان نمی گویند، بلکه شعار مرگ بر آمریکا سر می دهند".
به اعتقاد شماری از ناظران در آمریکا معیار برخی کشورهای اروپایی در مورد برجام، تنها منافع اقتتصادی آن ها با ایران را در نظر می گیرد و از خطرات امنیتی دراز مدت غافل می شود. ولی سوالی که در برابر اروپائیان قرار گرفته این است که آیا اروپا خواهد توانست منافع اقتصادی و مبادلات بازرگانی خود با ایالات متحده را که چندین و چند برابر است، قربانی کند؟
حسن روحانی رئیس جمهوری ایران در سخنرانی جمعه ۳۱ شهریور هنگام رژه نیروهای مسلح گفت: «چه بخواهند و چه نخواهند، موشک هایمان را تقویت می کنیم و همزمان از مردم مظلوم منطقه حمایت می کنیم».
این در حالی است که آقای روحانی گفته بود "اعتدال و پرهیز از خشونت" هدف او در سیاست خارجی است، اما در عین حال به صراحت اعلام می دارد که ساخت موشک های دور پرواز و تقویت آن ها ادامه خواهد یافت و رژیم ایران از دخالت نظامی در کشورهای همسایه و به گفتۀ آمریکا حمایت از تروریسم و اقدام علیه امنیت ملی ایالات متحده و کشورهای هم پیمان آن دست برنخواهد داشت.