س ـ نوروز در اوستا چه جایگاهی دارد و تاچه اندازه این کتاب مقدس به این موضوع پرداخته است؟ تأثیر اوستا را بر شاهنامه فردوسی و به ویژه جشن نوروز در شاهنامه چگونه میبینید؟
-برپایه روایات شاهنامه، نوروز از جشنهای بزرگ ایرانی است که در زمان جمشید پیشدادی ابداع گردید و جمشید در اوستا یکی از شخصیتهای دینی و خداشناس است که با یاری اهورامزدا وضعیت زندگی مردمان را سامان داده،آنها را از نابودی نجات بخشیده است.در فصل دوم و ندیداد که یکی از بخشهای اوستا است، به تفصیل درباره جمشید و ارتباط وی با اهورامزدا و ساختن ور(غار) برای حفظ نمونهای از موجودات روی زمین از سرما سخن رفته است و پساز سپری شدن این بحران طبیعی، جمشید جشن بزرگی برپا داشته که همان نوروز است.
نوروز از نظر دینی جشن فروهرهاست.این جشن در اول ماه فروردین و با این باور که فروهر درگذشتگان برای دیدار با خانواده خود به زمین میآیند با پاکیزگی و شادابی برگزار میشود. بیگمان در جایجای شاهنامه فردوسی اثرات عمیقی از اوستا به جای مانده است؛چرا که شاهنامه بیانکننده سرگذشت و روایات مربوط به زندگی و کشورداری مردمی است که به ایران باستان و میانه تعلق داشتهاند و از نظر فرهنگی و دینی دارای وحدت و یگانگی فکری و فلسفی ایرانی بودند.بنابراین، اوستا و موضوعات آن،چه از نظر حماسی و چه از نظر دینی،تأثیر فراوانی بر شاهنامه دارد.در روایات مربوط به هوشنگ و پیدایش آتش،تهمورث و مواجهه با دیوان، جمشید و جشن نوروز،فریدون و جشن مهرگان و تهمتن و سروش تاثیر اوستا بر شاهنامه به خوبی مشاهده میشود. در شاهنامه جشن نوروز به این صورت آمده است:
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندد
سر سال نو هرمز و فرودین
بر آسوده از رنج تن دل ز کین
بزرگان به شادی بیاراستند
می و جام و رامشگران خواستند
چنین روز فرخ از آن روزگار
بمانده از آن خسروان یادگار
س ـ رویکرد گاتها به بحث نوروز چگونه است؟
در گاتها سرودههای زرتشت،با سبکی فلسفی و اخلاقی روبرو هستیم که درآن از اهورامزدا سرچشمه آفرینش و امشاسپندان فروزههای جاویدان اهورایی که به صورت نمادهای زندگی تجلی یافتهاند، دریافتی شاعرانه و اندیشمندانه ارائه شده است. یکی از آموزههای اخلاقی گاتها نوسازی جهان یا به وجود آوردن نوروز است که انسان را در درون و اندیشه با نوروز که پرداخته جمشید است روبهرو میسازد.نوروز در گاتها حالت نوسازی و تازه گرداندن جهان را دارد و در اسطوره جمشید تازه شدن طبیعت و آغاز فصل بهار(برابر شدن شب نوروز) دنبال میشود. نوروز جمشیدی جنبه تمثیلی دارد و نوروز زرتشت نظریهپردازی است.
س ـ تاچه اندازه نوروز میتواند ویژگیهای فرهنگ ایرانی را نشان دهد؟
جشن نوروز از نظر ویژگیهای فرهنگی ایرانی بینظیر است.از هزاران سال پیش تاکنون در همه کشورهای ایران بزرگ نوروز با ویژگیهای فرهنگی ایرانی زنده نگه داشته شده و در برگزاری آن همه اقشار مردم کوشیدهاند. نوروز برای کودکان، زنان، خانوادهها و سالمندان ابعاد خود را دارد. نوروز بیانکننده روح پاکی و پاکیزگی، شادی و نوآفرینی و تازه کردن وسایل زندگی و لباس و تهیه خوراک و شیرینیهای ویژه است. نوروز در همهکس و همهچیز نفوذ دارد و از همه مهمتر نوروز در اندیشه و نیایشهای همه مردم ایران بزرگ، دارای هر دین و آئینی که هستند، نقش ویژهای دارد. همانطور که میدانید نوروز را تغییر دهنده قلبها و شادکننده احوال دانستهاند.
س ـ پیامهای نهفته در عید نوروز چیست؟
جشن نوروز پیامهای جالب و عمیقی دارد. بیایید همهچیز را نو کنیم. بیایید با رستن گیاهان زندگی خود را ببالانیم. بیایید سردی و دلمردگی را به گرمی و شادی دلها تبدیل کنیم. بیایید به دیدار و همبستگی خانوادگی بپردازیم، بیایید از بزرگان عیدی بگیریم، بیایید ایران را آباد کنیم و بیایید از کسانی شویم که این جهان را تازه میکنند.
س ـ زرتشتیان هماکنون این جشن را با چه شیوهای برگزار میکنند؟ آیا این جشن طی تاریخ تحولاتی به خود دیده است؟
زرتشتیان ۵ روز قبل از نوروز به پیشواز آن میروند. یعنی خانه خود را از قبل میروبند و لباسها و وسایل زندگی را میشویند و پاک و پاکیزه میکنند. در غروب اولین روز از پنجه (۵ روز مانده به نوروز) آتش میافروزند و اسفند و کندر دود میکنند و از روز دوم پنجه وسایل و غذاهای سفره هفتسین را آماده میکنند. سبزه را که گندم آن را از ورهرام (۱۵ اسفند) پاک کرده و تقدیس نمودهاند از روز رام (۱۶ اسفند) سبز میکنند تا برای سفره هفتسین آماده باشد. در هنگام تحویل سال همه اعضای خانواده در کنار سفره هفتسین نشستهاند و نیایش خود را زمزمه میکنند. با آغاز نوروز همه اعضای خانواده یکدیگر را میبوسند و شیرینی میخورند. البته کسانی که در قبل درگذشتهای دارند حرمت نگه میدارند و مراسم را ساده و بدون شیرینی برگزار میکنند.
س ـ زرتشتیان سراسر دنیا این مراسم را چگونه برگزار میکنند؟ آیا تفاوتی در بین آنها دیده میشود؟
مراسم نوروز سابقه طولانی دارد و در دورههای مختلف تحولاتی داشته است. مثلا در زمان قدیم سبزه سبز شده را در روز اول پنجه روی بام میگذاشتند و آتش را در بالای بام میافروختند تا فروهرها از جهان مینو به خانههای خود بیایند و در روزهای نوروز به اعضای خانواده برکت و شادی بدهند. خاندانهای ایرانی در سرزمینهای گوناگون نوروز را برگزار میکنند. در آسیای مرکزی، کردستان، افغانستان، اروپا و آمریکا مراسم نوروز با تغییرات اندکی در مراسم و آیینها برگزار میشود.ولی تمیز کردن خانهها، پوشیدن لباس نو،چیدن سفره هفتسین (با تغییراتی) و نیایش برای نو شدن و نوسازی جهان از آدابی است که در همهجا یکسان است.
س ـ ماندگاری نوروز تا چه اندازه نشانگر فربه بودن دو عنصر اسلامیت و ایرانیت در هویت ایرانی است؟
خوشبختانه مسلمانان از صدر اسلام جشن نوروز را پذیرفته و آن را با شکوه تمام برگزار کردهاند. همان طور که گفتم اسلام نوروز را تغییر دهنده قلبها و شادکننده احوال دانسته و به عنوان مراسمی در آغاز فصل بهار همراه با روییدن گیاهان و زاد و ولد احشام، آن را تداوم داده است. بنابراین،عنصر اسلامیت، نوروز را مراسمی نیک میشمارد و آن را در جهت تقویت ایمان مردم و زندگی بهتر شناسایی نموده و تا امروز نیز اسلام ایرانی و رهبران مذهبی شیعه همواره برای نوروز ارزش و اهمیت قائل شدهاند. فرهنگهای مختلف بهطور طبیعی برهم تأثیر میگذارند، ولی تأثیر فرهنگی به زمان و شرایط مناسب نیاز دارد که باید زمینههای آن مهیا شود مانند انتقال دانش یا تمدن. بنابراین، نوروز که یک جشن ایرانی است و در فرهنگ ما ریشه و نفوذ دارد باید برپایه روح آزاداندیشی و مهرورزی و احترام به باورها و فرهنگ دیگران، جایگاه خود را حفظ کند و بتواند در اثر گذشت زمان به فرهنگهای دیگر غنای ارزشی و فکری بدهد. ما نباید انتظار داشته باشیم که در یک دوره زمانی محدود مثلا ژاپنیها فرهنگ و ویژگی خود را رها کنند و برگزار کننده نوروز باشند. بلکه باید تعاملات فرهنگی ایرانی و ژاپنی را در طول سدههای گذشته در نظر بگیریم تا شاید تأثیر فرهنگ ایرانی را مثلا در کاربرد رنگ آبی در هنر سفالگری ژاپنی بیابیم.
بنابراین، معرفی نوروز به مردم سرزمینهای دیگر بسیار خوب است ولی باید به عنوان یک عامل فرهنگی جذاب با ویژگی ایرانی عرضه شود تا بتواند در اثربخشی فرهنگی پایگاه مناسبی پیدا کند. فرهنگ ایرانی ابعاد بسیار وسیعی دارد، مثلا موسیقی ایرانی عامل مهمی از فرهنگ ماست. حال چگونه میتوانیم موسیقی ایرانی را با نوروز پیجویی کنیم، باید عوامل مشترک بین این دو تبلور فرهنگی را بیابیم و نقش هریک را در دیگری شناسایی کنیم. نوروز رسم نوآوری، شادی و خرمی است. آیا میتوان این عنصر یعنی شادی و خرمی را در موسیقی ایرانی یافت؟ به نظر من نوروز یک رسم زیبای فرهنگ ایرانی است که بسیاری از هنرهای ایرانی، ادبیات ایرانی، تاریخ ایرانی و سامانهای اجتماعی ایرانی برپایه فلسفه نوروز شکل گرفته است و نوروز را در درون خود تجربه کرده است. نوروز بر بیشتر مولفههای ایرانی نفوذ و تأثیر ارزندهای گذاشته است.
(نقل از مجله چشم انداز ارتباطات فرهنگی، فروردین ۱۳۸۵ - شماره۲۲)
دکتر رستم وحیدی هنگام انجام این گفتگو دبیر سازمان جوانان زرتشتی تهران و سردبیر ماهنامهء فروهر بوده است. از آقای وحیدی آثاری چون نیایش آتش در دین زرتشتی، آشنایی با گاتها،سرودههای زرتشت، و آشنایی با خط و زبان اوستایی منتشر شده است.