ایرج افشار، از چهره های برجسته فرهنگ، تاریخ و ادب ایران روز چهارشنبه هجدهم اسفند ۱۳۸۹ پس از چند ماه بیماری چشم از جهان فرو بست.
کمتر کسی است که فرهنگ و تمدن ایران را مطالعه کرده باشد و با دکتر ایرج افشار آشنا نباشد چرا که صدها کتاب مرجع در زمینه های تحقیقات ایران شناسی، متون فارسی، رساله ها و کتابچه های قدیمی، منابع تاریخی، کتابداری و کتابشناسی به کوشش او گرد آوری؛ تصحیح و یا نوشته شده است.
از جمله آثار وی می توان به دفتر تاریخ، فرهنگ ایران زمین ( ۳۰ جلد)، گاه شماری در ایران قدیم، گلگشت در وطن (سفرنامچه)، گلبدن نامه (همایون نامه) و ریاض الفردوس خانی اشاره کرد.
ایرج افشار؛ فرزند محمود افشار بنیانگذار موقوفات دکتر محمود افشار یزدی و یکی از استادان دارالفنون است. او تحصیلات دانشگاهی اش را در دانشکده حقوق دانشگاه تهران به پایان رساند ولی علاقه ای که به فرهنگ و ادبیات ایران داشت موجب شد بیش از شش دهه از زندگیش را وقف فرهنگ و کتاب کند.
دکتر ایرج افشار علاوه بر تألیف و نگارش بیش از دویست و پنجاه کتاب و قریب به هزار مقاله، سردبیری ده ها مجله و نشریه معتبر فرهنگی و ادبی را نیز بر عهده داشته است.
همکاری با مجله جهان نو، مدیر مجله آینده، سردبیر مجله مهر، سردبیر مجله سخن به صاحب امتیازی دکتر پرویز ناتل خانلری، مدیر مجله کتابهای ماه، همکاری در تاسیس کلوب کتاب ، مدیر و سردبیر مجله راهنمای کتاب به صاحب امتیازی احسان یارشاطر، فهرست‌نگاری مجموعه کتابهای فارسی چاپی دانشگاه هاروارد، مدیر مجله ایرانشناسی و انتشار مجله آینده ، برخی از فعالیت های او در عرصه مطبوعات است. نخستین مجله ای که خود او در سال ۱۳۳۱ بنیان گذاش ، «فرهنگ ایران زمین» نام دارد که مجموعه ای است از مقالات و مطالبی در زمینه های ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران زمین.
یکی از ارزشمندترین دستاوردهای این چهره برجسته فرهنگی تبحر و فعالیتهای گسترده او در دانش و فن کتاب شناسی، نسخه شناسی، سند شناسی و فهرست نگاری است. ایرج افشار ریاست کتابخانه دانشسرای عالی، کتابخانه ملی ایران و کتابخانه دانشگاه تهران را بر عهده داشت و در طول فعالیتهای پربار فرهنگی خود مجموعه ارزنده ای از کتابهای نفیس و کمیاب گرد آوری کرد.
ایرج افشار بیشتر سالهای عمرش را به سفر گذراند و به اصطلاح وجب به وجب خاک ایران را می شناخت. حاصل این سفرها؛ سفرنامه هایی است پربار که چشم انداز کاملی از رسم و رسوم، آداب و آیین های مردم گوشه و کنار ایران زمین را در اختیار علاقه مندان و پژوهشگران قرار می دهد.
دکتر تورج دریایی، استاد تاریخ ایران باستان و از اعضای مرکز ایران شناسی دانشگاه کالیفرنیا، ارواین که در چندین سفر با دکتر ایرج افشار همراه بود، در مورد آنچه از استاد آموخته چنین می گوید:
«آنچه از ایرج افشار آموختم این بود که وقت خود را صرف تحقیق٬ شناخت ایران و شناساندن ایران و فرهنگ ایران زمین به ایرانی و فرنگی بکنم. او این تذکر ها را چندین بار در سفر ها و در تهران و در فرنگ به من داد. می گفت چون چیزی درباره ایران آموخته ایی و می دانی٬ فقط و فقط اینگونه به ایران می توانی خدمت کنی.آنچه از ایرج افشار آموختم در هیچ دانشگاه ممتاز و از هیچ یک از استادان سر کلاسن نتوانستند به من بیاموزند این بود : من که فکر می کردم مثلا ایرانشناسی خوانده ام٬ در زمانی که با ایرج افشار همسفر شدم و به ایرانشهر سفر کردم و شهرها و شهرستانها و ده و آبادی و وادی و صحرا را دیدم٬ با محققان و مردم محلی صحبت می کردم ودر خانه های مردم شبها دعوت می شدیم و آنجا می خوابیدیم و طرز زندگی آنها را مشاهده کردم٬ آنگاه دریافتم که ایران چیست وایران کجاست. او به من یاد داد که ایران را اینگونه می توان شناخت.»
آخرین اثر ایرج افشار، کتاب «خاطرات اللهیار صالح» است که از سوی انتشارات سخن منتشر شد. این کتاب در مورد زندگی صالح آرانی معروف به اللهیار صالح یکی از فعالان سیاسی ایران است که در دوران مصدق، سفیر ایران در آمریکا و از اعضای کمیسیون نفت مجلس شورای ملی بود و پس از وقایع ۲۸ مرداد، از این سمت استعفا داد.
آخرین مقاله او نیز تحت عنوان «تازه های ایران شناسی در زمینه فرهنگ، تاریخ، ادبیات» در هشتادمین شماره مجله دو ماهنامه فرهنگی هنری بخارا منتشر شد.
دستاوردهای ارزنده دکتر ایرج افشار ، از سوی بسیاری از دانشگاه ها ، مراکز آموزش عالی و پژوهشکده های معتبر بین المللی مورد استفاده قرار گرفت که از آن جمله می توان به دانشگاه هاروارد در آمریکا اشاره کرد. گفتنی است دانشگاه اسکاتلند نیز قرار بود در ماه سپتامبر ۲۰۱۱ به ایرج افشار دکترای افتخاری در رشته تاریخ اهدا کند.
مراسم تشییع پیکر دکتر ایرج افشار روز جمعه ۲۰ اسفندماه از مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی به سوی بهشت زهرا برگزار می شود.
