سیزدهمین کنفرانس سالانه «مرکز مطالعات اسلام و دموکراسی» روز پنج شنبه سوم ماه مه در آرلینگتن – ویرجینیا در حومه شهر واشنگتن برگزار شد. تعداد قابل توجهی از پژوهشگران مسائل و مطالعات اسلامی و خاورمیانه در چهار میزگرد نظرات خود را ابراز کردند و به بحث پرداختند.
میز گرد اول، عوامل گذار دموکراتیک موفقیت آمیز
دانیل برومبرگ، استاد دانشگاه جرج تاون ریاست این میزگرد را به عهده داشت. جیسون گلاک، اولین سخنران پانل در مورد مراحل مذاکره میان گروههای مخالف و دولتها گفتگو کرد. وی تدوین پیش نویس یک قانون اساسی را از خود آن سند مهمتر خواند. به عقیده او، این که چگونه احزاب سیاسی با دیدگاه های عقیدتی مختلف و متفاوت گردهم می آیند و به یک توافق دست می یابند، مهممترین قدم در یک گذار دموکراتیک محسوب می شود.
پروفسور آلفرد استفان، استاد دانشگاه کلمبیا مثال تونس را مطرح کرد و آن را بهترین نمونه بین کشورهای عرب برای یک گذار دموکراتیک از دولت دانست. بنا بر گفته پروفسور استفان، اسلام گرایان تونس بر این اصل توافق کردند که حق حاکمیت مردم تنها منبع مشروعیت سیاسی است. راشد غنوشی، رهبر اسلام گرای تونس آشکارا اذعان کرده است که مردم متدین باید به دموکراسی احترام بگذارند و هیچ گروه مذهبی نمی تواند قانونی تصویب کند که از قوانین مصوبه قوه مقننه فراتر رود. به گفته او:«جناح مخالف در تونس به مدت چهار سال و پیش از آن که بن علی ناچار شود از قدرت کناره گیری کند، در مورد اصول آینده سیاسی خود گفتگو کرده بودند. این امری است که در سایر کشورهای عربی اتفاق نیافتاد...»
آخرین سخنران این میزگرد لیث کوبه نماینده «موقوفه ملی برای دموکراسی» (NED) بود. او بر اهمیت تاسیس نهادهای مدنی تاکید ورزید و خاطرنشان کرد «نقش نهادها و سازمانهای امنیتی باید از حوزه محافظت از حکومت به محافظت از کشور و برابری اقتصادی توسعه پیدا کند». او نتیجه گیری کرد که نهادهای دولتی باید شکل بگیرند که راه را برای آزادی اجتماعی، از جمله در سطح محلی هموار کند.
میز گرد دوم «بهار عرب» و پیامدهای منطقه ای و جهانی
رادوان زیاده، نماینده «شورای ملی سوریه»، اصلی ترین گروه مخالف سوریه، قیام سوریه علیه حکومت اسد را به دلیل پیامدهای همه جانبه و گسترده آن برای منطقه و به ویژه برای ایران، مادر همه انقلابها خواند. او بحران سیاسی سوریه را با جنگ در بوسنی مقایسه کرد که در سالهای ۱۹۹۰ و پیش از مداخله جامعه بین الملل، چندین سال طول کشید.
با آن که آقای زیاده یکی از اعضای سرشناس جناح مخالف دولت سوریه است، اما ازمخالفان بشار اسد هم به شدت انتقاد کرد و گفت: «مخالفان سیاسی دمشق، که بیشتر آنها در ترکیه و فرانسه مستقر هستند، بی مصرف شده اند و بین عموم مردم سوریه اعتباری ندارند. قهرمانهای واقعی آنانی هستند که از ارتش سوریه جدا شده اند.»
آقای زیاده معتقد است که عملکرد جامعه بین المللی به دلیل مخالفت روسیه با هر گونه اقدام عملی علیه دولت دمشق، باید از شورای امنیت سازمان ملل متحد فراتر برود. او گفت: «ترکیه و اعراب نمی توانند به تنهایی این کار را انجام دهند. واشنگتن هنوز در مورد استقرار مناطق امن برای غیرنظامیان سوریه که زیر آتش جنگ گرفتار شده اند، تصمیم قطعی نگرفته است. اوباما، به این دلیل که امسال سال انتخابات در ایالات متحده است، بیشتر نگران مسائل داخلی است و نسبت به تحولات و رویدادهای منطقه منفعل عمل می کند. آنها می دانند که طرح سازمان ملل متحد راه به جایی نخواهد بود، اما برنامه دیگری نیز در ذهن ندارند. ایالات متحده همیشه بر ضرورت وجود یک رهبری جایگزین و جناح های مخالف متحد تاکید کرده است، اما داشتن این ها با وجود دیکتاتوری چهل ساله اسد دشوار بوده است. عدم ایفای یک نقش راهبردی از سوی ایالات متحده سبب شده تا روسیه و ایران این خلاً را پر کنند.»
برایان گریم، نماینده «مرکز پژوهشی پو» مقاله ای در مورد مذهب و «بهارعرب» ارائه کرد و گفت در این مناطق ضمانتهای قانونی برای آزادی مذهب قدرتمند نیستند و قوانین مربوط به ارتداد رایج و حاکم هستند و هم دولتها آنها را اجرا می کند و هم خصومتهای اجتماعی عاملی برای اعمال آنها هستند.
کاریل مورفی، گزارشگر پیشین روزنامه واشنگتن پست و یکی از محققان «مرکز وودرو ویلسون» که به تازگی از یک سفر شش هفته ای از عربستان سعودی بازگشته است، گفت که مقامات عربستان سعودی ترجیح می دهند به جای تخریب روند بیداری کشورهای عرب، آن را کنترل کنند. وی با اشاره به پیشرفتهای فن آوری افزود که اینترنت جامعه عربستان سعودی را متحول کرده است. وی از یکی از ناراضیان عربستان سعودی نقل کرد که گفته است:«توئیتر پارلمان ما است.»
به گفته مورفی توجه به فضای مجازی برای دولت عربستان سعودی کلیدی و حیاتی است. او نتیجه گیری کرد، «تحولات اصلی در استانهای شرقی (عربستان) به وقوع پیوسته اند که عمدتاً جمعیت شیعه دارند و از بسیاری از عملکردهای دولت ناراضی اند. جوانان عربستان سعودی بیشتر متحول شده اند و کمتر اهل انقلاب و فعالیتهای انقلابی هستند. آنها هنوز امیدوارند که در آینده، خانواده سلطنتی قدرت سیاسی را با آنها تقسیم کند. دولت عربستان سعودی مشتاق کارآفرینی برای آنها است تا تنشهای اجتماعی کشور را کاهش دهد.»
آیلن اونور نویی، کارشناسان مسائل ترکیه در دانشگاه کدیک گفت که آنکارا نگران است که «بهار عرب» به مناطق کردنشین و ناآرام این کشور سرایت کند. این در حالی است که قیام علیه دیکتاتوری اسد نیز مناسبات آنکارا با تهران را تیره کرده است.
میز گرد سوم اسلام و گذار دموکراتیک
این پانل با سخنان جان وال، استاد دانشگاه جرج تاون آغاز شد. او معتقد است که آنچه ما در جهان عرب شاهد هستیم، سیاسی شدن جامعه مدنی است: «اعتراضهای جدیدی که علیه نیروهای نظامی در مصر به راه افتاده اند، مباحث پیشین را معکوس کرده اند. در گذشته، قشر فاسد، بیرحم و تشنه قدرت در مصر همه غیر نظامی بودند، اما امروز مردم ارتش را چنین می بینند. سرشناس ترین چهره جنبش جدید نه همچون آیت الله خمینی، رهبر انقلاب ایران است و نه مانند جمال عبدالناصر، بلکه او وائل غنیم، مدیر امور بازاریابی شرکت گوگل است.
شادی مختاری، استاد ایرانی تبار دانشگاه امریکن در مورد روندهای نویدبخشی گفتگو کرد که همزمان با «بهار عربی» در زمینه بهبود وضعیت حقوق بشر در منطقه خاورمیانه رخ داده اند. شکنجه، بازداشتهای غیرقانونی و شیوه های فراقضایی از آن جمله هستند که در جامعه کمتر پذیرفته می شوند. به گفنته وی ادبیات حقوق بشر در جنبشهای اعتراضی سراسر منطقه خاورمیانه نیازمند رویکردهای متفاوتی شده است. روشنفکران اسلامی هم اکنون در مورد این ایده فکر می کنند که اسلام با حقوق بشر به معنای غربی کلمه همخوانی ندارد.
دیوید وارن، استاد دانشگاه منچستر در مورد ایده یوسف القراداوی و درخواست او برای گفتگوی بین غیرمسلمانان سخنانی ایراد کرد. بنا به گفته وارن، قراداوی بر برقراری دیالوگ با غرب، و نیز با اقلیتها از جمله یهودیان، مسیحیان و عرف گرایان (سکولارها) تاکید می کند.
شرکت کنندگان در این میزگرد توافق داشتند که هر کشوری برای دستیابی به دموکراسی مسیر متمایز و متفاوتی را طی می کند که تحت تاثیر شرایط فرهنگی و مذهبی آن کشور است. به نظر می رسید که همه معتقد بودند «نه تونس و نه ترکیه نمونه ای برای گذار کشورهای اسلامی [به دموکراسی] نیستند».
میز گرد چهارم تحولات تحت تاثیر بهار عرب
انور حدام از «جنبش الجزیره برای آزادی و عدالت اجتماعی» در مورد اصلاح سیاسی ظاهری دولت خود برای حفظ نظم سیاسی گفتگو کرد. او گفت نهادها و سازمانهای اطلاعاتی الجزیره اداره امور کشور را به عهده دارند، بنابراین برای اعمال هرگونه اصلاحات و گذار سیاسی واقعی به دموکراسی، اصلاح نهادهای امنیتی و اطلاعاتی حیاتی است. به گفته او سازمانهای امنیتی نظامی در الجزیره باید درهای نظام را باز کنند و اجازه دهند باد تغییر در الجزیره بوزد.
ماریجه ماروویچ، تحلیلگر «مرکز بالکان برای خاورمیانه» در صربستان گفت نهادهای نظامی و امنیتی مصر مانع اصلی پیشروی شکل دموکراتیک دولت است، زیرا این نهادها اساساً منافع بسیاری در ساختار اقتصادی مصر دارند، که در یک نظام دموکراتیک از دست خواهند داد. او بر ضرورت سیاست زدایی از نهادهای امنیتی تاکید کرد.
ست رائو، استاد دانشگاه تافتس معتقد است چالشهای اقتصادی تونس واقعاً جدی هستند و تونس به رشد اقصادی هفت درصدی و یا بیشتر نیاز خواهد داشت تا جمعیت جوان جویای کار را به خود جذب کنند.
پروفسور دانیل سرور، استاد دانشگاه جانز هاپکینز آخرین سخنران این میزگرد بود. او اظهارات رادوان در ضروری بودن ایجاد مناطق امن در سوریه را رد کرد. به گفته او «برای مداخله نظامی در سوریه هیچ نوع اجماع فکری وجود ندارد».
بنا به گفته پروفسور سرور، واشنگتن نگران پیامدهای مداخله نظامی در سوریه و مسأله ایران است، زیرا به محض انجام چنین مداخله ای ائتلاف ۱+۵ علیه برنامه اتمی ایران یک شبه از هم پاشیده خواهد شد. او افزود «یافتن یک راهکار دیپلماتیک برای رویارویی با ایران برای اولویت واشنگتن است». به نظر او نتیجه سیاسی و نظامی مداخله در سوریه نامشخص است.
پایان کنفرانس
سفیر تونس در واشنگتن یکی از سه سخنران اصلی مراسم پایانی این کنفرانس بود. او گذار دموکراتیک در کشورش را ستود و گفت چشم انداز استقرار آزادی در تونس درخشان است.
ویلیام تایلور از وزارت امور خارجه ایالات متحده، و مدیر «گذارهای خاورمیانه»، گفت واشنگتن پیشرفتهای مردم تونس را به رسمیت می شناسد و اعلام کرد یک کمک نقدی صد میلیون دلاری به دولت جدید ارسال خواهد شد. آقای تایلور در مورد مصر گفت واشنگتن مشتاق است تا با دولت جدید مصر و اولویتهای آن کار کند. به گفته وی توسعه اقتصادی موضوعی است که زمینه را برای همکاری دو دولت هموار خواهد کرد. آقای تایلور در مورد لیبی گفت که روند آمادگی برای برگزاری انتخابات در این کشور دشوار خواهد بود، چون این کشور طی ۴۰ سال گذشته تجربه برگزاری انتخابات وجود نداشته است.
کارل گرشمن، رئیس «NED»، آخرین سخنران این کنفرانس بود. پیام اصلی گرشمن این بود که باید نیمه پر لیوان را دید و نباید زیاد نگران رستاخیز اسلام گرایان در جهان عرب بود. او گفت «مردم عرب دیگر حاکمیت غیرپاسخگوی هیچ فردی را نخواهد پذیرفت». آقای گرشمن راشد غنوشی رهبر اسلام گرای تونس را به عنوان شخصی با حوزه دید وسیع ستود و گفت او حامی حاکمیت یک دولت عرفی است و هوادار یک دولت مذهبی نیست.
آقای گرشمن ادعای دولت بحرین مبنی بر دخالت و تحریک دولت ایران در این کشور را رد کرد. وی گفت: تحولات تاریخی یک نسل طول می شکند و نباید انتظار داشت نتایج سریع به بار آید و آمریکا باید برای یک مشارکت بلند مدت آمادگی داشته باشد.