در آستانه روز جهانی آگاه سازی از خطر مین گفتگویی انجام دادم با شیرین عبادی، برنده جایزه صلح نوبل و حقوقدان مدافع حقوق بشر، با نگاهی به خطر مین و وضعیت مین گذاری در ایران:
عراق و ایران عاملان کارگذاری مین در ایران
شیرین عبادی با تاکید بر وجود بیش از ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار اراضی آلوده به مین پس از پایان جنگ ۸ ساله با عراق، که همچنان امنیت ساکنان مناطق آلوده را تهدید می کند، می گوید : «تعدادی از مین ها را دولت عراق (صدام حسین) و تعدادی را دولت ایران کار گذاشته است». به گفته او:«اراضی مین گذاری شده در پنج استان کرمانشاهان، کردستان، ایلام، آذربایجان غربی و خوزستان پراکنده اند. پس از جنگ، دولت ایران به خاطر عملیات حفاری و نیاز به کارگذاری دوباره لوله های نفتی و تردد کامیون ها، به پاک سازی مناطق نفت خیز پرداخت. اما به پاک سازی مناطق کشاورزی و روستایی دور افتاده توجهی نشده است».
خانم عبادی که خود از بنیان گذاران کانون مشارکت در پاک سازی از مین است می افزاید: «هم اکنون حدود ۳ میلیون هکتار اراضی آلوده به مین در این استانها وجود دارد.» این در حالی ست که وزیر دفاع ایران پیش تر وعده داده بود که تا پایان سال ۱۳۸۷ استان های آذربایجان غربی، کرمانشاه و کردستان ، و تا سال ۱۳۸۹ استانهای خوزستان و ایلام بکلی پاک سازی خواهند شد. وعده ای که هنوز وفا نشده است و به گفته شیرین عبادی به طور متوسط روزی دو نفر از اهالی منطقه، و بیشتر از میان کودکان، قربانی می گیرد.
کندی روند مین روبی
خانم عبادی می گوید «حکومت ایران اراده جدی برای پاک سازی این مناطق ندارد» و دلایل آن را چنین ذکر می کند:
«۱ـ هزینه پاک سازی: پاک سازی مین هزینه زیادی دارد. هزینه تولید یک مین ۳ دلار است و هزینه پاک سازی همان مین ۱۰۰۰ دلار. و حکومت ایران هیچگاه حاضر نشده بودجه کافی برای مین روبی اختصاص دهد و حتی ۳ سال است که هزینه مین روبی را کاهش داده است.
۲ـ فقدان نقشه مین ها و مین گذاری غیرکارشناسانه: مین های باقی مانده فاقد نقشه هستند. از یک سو حکومت عراق تاکنون حاضر نشده نقشه مین ها را در اختیار ایران بگذارد با این ادعا که به خاطر تحولات سیاسی در عراق نقشه ای باقی نمانده و در حقیقت چیزی ندارند که به ایران بدهند. از سوی دیگر از آنجا که در آغاز جنگ برای مین گذاری از نیروهای داوطلب و بسیجی برای مین گذاری مناطق استفاده می شد و تصور می کردند پس از جنگ می توانند خودشان منطقه را پاک سازی کنند، مین گذاری را بدون نقشه و بدون کارشناسی انجام دادند و پس از گذشت سال ها و بر اثر برف وباران مین ها نیز جابه جا شده اند. و ببه این ترتیب نقشه ای در دست نیست. این امر کار پاک سازی را بسیار دشوارتر می کند تا آنجا که تعداد زیادی از خنثی کنندگان مین جان یا سلامت خود را در این راه از دست داده اند.
۳- تحریم ها: با آن که تجهیزات پیش رفته ای برای مین یابی وجود دارد اما در ایران این کار با نیروی انسانی انجام می شود. که هم بسیار خطرناک تر است وهم بسیار کند تر. علت این امر آن است که ادوات پیش رفته برای خنثی سازی مین در تسلیحات نظامی کاربرد چندگانه دارند و تهیه آن ها برای دولت ایران آسان نیست. بر همین اساس اگر روال فعلی پاک سازی ادامه یابد ، ۲۵ سال طول خواهد کشید تا ما ایرانی عاری از مین داشته باشیم. در این مدت به طور متوسط روزانه دو نفر کشته یا معلول و مجروح خواهند شد. »
معلولان قربانی مین و دولت
قربانیان مین هم از میان مین یابان اند و هم مردم عادی. از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ شرکتهای خصوصی در امر مین‌زدایی از پوشش بنیاد شهید و امور ایثارگران خارج شدند. تا سرانجام با پیگیریهای مستمر، مجلس شورای اسلامی مصوبه حمایت از قربانیان مین را تصویب کرد و بنیاد شهید و امور ایثارگران نیروهایی را که در حین پاکسازی دچار حادثه می‌شوند تحت پوشش قرار داد.
اما این تنها درمورد مین یابان است. در مورد مردم عادی و محلی که قربانی می شوند تقریبا هیچ حمایتی وجود ندارد. به گفته این معلولان و قربانیان، بنیاد معمولا باآوردن دلایلی چون «ورود افراد به مناطق ممنوعه» یا این که «خودشان با دستکاری در مین آن را منفجر کرده اند» و یا نسبت دادن آنان به احزاب مخالف، از هرگونه حمایت مالی و پزشکی و اجتماعی از قربانیان طفره می رود. به این ترتیب کسانی که خود زمانی نان آور یا کمکی برای خانواده بودند، به سرباری برای خانواده تبدیل می شوند. که میزان آسیب پذیری، فقر و محرومیت خانوار، بویژه دختران و کودکان را از آموزش و بهداشت افزایش می دهد که خود موجب خشونت های خانگی و ازدواج های اجباری دختران و گسترش پدیده هایی چون خودسوزی یا دختران فراری می شود.
غیبت سازمانهای غیردولتی و جامعه مدنی برای آگاه سازی از خطر مین در ایران
به گفته شیرین عبادی «معلولان مین که غالبا از ساکنان بومی و خصوصا کودکان هستند از دریافت خدمات پزشکی لازم ـ و کافی ـ محرومند.» او می گوید «از همین رو برای کمک به این دسته از مردم و خصوصا آشنا کردن ساکنان بومی با مخاطرات مین های زمینی و شیوه حرکت بر زمین های آلوده، من در سال ۲۰۰۳ به اتفاق عده ای از همکارانم کانون مشارکت برای پاک سازی از مین را راه اندازی کردیم.»
این اولین و تنها سازمان غیردولتی یا NGO است که برای آگاه سازی از خطر مین و مبارزه با آن در ایران وجود داشته است.
برنده نوبل صلح می گوید:« مهم ترین هدف ما در این کانون آگاه سازی مردم ایران و جهان از مخاطرات مین بود. زیرا با آن که ایران دومین کشور آلوده به مین در جهان است، به خاطر مسائل سیاسی و از همه مهم تر ندانم کاری های حکومتی از درج اخبار مربوط به مین در مجامع بین المللی و حتی رسانه های غیرمحلی خود داری می کند». او می افزاید:« ما با برنامه های ماهانه مرتب، نمایش فیلم، عکس و سخن رانی سعی کردیم توجه مسئولان و هنرمندان، روشنفکران و عموم مردم ایران را به این معضل جلب کنیم. ما عنوان می کردیم که "مین درد مشترک ایران است. آن را مخفی نکنید. فریاد بزنید». کانون مشارکت در پاکسازی مین از همین راه موفق می شود توجه چند کارگردان و فیلم ساز را جلب کند و چند فیلم مستند و سینمایی در این باره ساخته می شود که فیلم «به نام پدر» یکی از آنهاست.
خانم عبادی می افزاید:« آموزش رفتار با مین به کودکان از دیگر اقدامهای این کانون بود که از طریق چاپ بروشورهای ساده و ارزان و توزیع آنها میان کودکان، آگاهی آنان را از این خطر بالا می بردیم.»
بخشدیگر اقدام های این کانون، دادن کمک مالی به معلولان مین بود که به گفته خانم عبادی: «اگرچه مبلغ بالایی نبود اما همان کمک های کوچک بر سرنوشت مردم بسیار محروم منطقه تاثیر می گذاشت». شیرین عبادی می گوید: « این کمک ها فقط با کمک خود اعضای کانون صورت می گرفت و ما از هیچ محلی، چه در ایران و چه در خارج از ایران، کمکی دریافت نمی کردیم.»
سرنوشت کانون مشارکت برای پاک سازی از مین
شیرین عبادی سرنوشت این کانون را با سرنوشت کانون مدافعان حقوق بشر هم بسته می داند و می گوید:«متاسفانه در سال ۲۰۰۸ که با یورش ماموران امنیتی دفتر کانون مدافعان حقوق بشر بسته و پلمپ شد، دفتر کانون مشارکت برای پاکسازی مین نیز که در همان آپارتمان مستقر بود بسته شد وکلیه اسناد آن توسط ماموران امنیتی ضبط شد و اعضای هیئت مدیره تهدید شدند که اگر همکاری خود را با من ادامه دهند دچار مشکل خواهند شد. به این ترتیب پرونده فعالیت این کانون به حالت تعلیق درآمد و فعلا کاری در آن صورت نمی گیرد.»
کنوانسیون بین المللی منع مین اتاوا
پیوستن به «پیمان منع مین اتاوا» تلاشی ست برای جهانی شدن منع هرگونه تولید، ساخت و استفاده از مین در جهان و جا انداختن هنجار یا فرهنگ عدم استفاده از این سلاح شوم برای پایان دادن به رنجهای قربانیان و جلوگیری از بروز قربانیان بیشتر.
از میان کشورهای عضو سازمان ملل متحد هنوز ۴۰ کشور به این کنوانسیون نپیوسته اند. هرچند که بسیاری از آنها از کار تولید یا استفاده از مین دست کشیده اند. چند کشور نیز در این میان قرارداد را امضا کرده اما به تصویب قانونی نرسانده اند. آخرین کشوری که اخیرا به این کنوانسیون پیوست کشور فنلاند بود. ایران و اسرائیل عضو کنوانسیون اتاوا نیستند و آمریکا با آن که بیشترین مبلغ کمک را در میان کشورهای جهان برای مین زدایی می پردازد، هنوز به این کنوانسیون نپیوسته است. آذربایجان، ارمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، گرجستان، روسیه، مغولستان، ازبکستان، مصرو بحرین، عمان و عربستان سعودی و امارات متحده عربی، چین ، کوبا ، برمه، ویتنام ، سومالی، هند، پاکستان، کره شمالی و جنوبی، ویتنام، مصر، لیبی و لبنان و سوریه وچند کشور دیگر جزو کشورهای خارج از کنوانسیون هستند. از اتحادیه اروپا تنها کشور لهستان عضو کنوانسیون نیست.
ساخت مین و کارگذاری آن در مرزها توسط ایران
شیرین عبادی می گوید تشویق ایران به پیوستن به کنوانسیون بین المللی اتاوا یکی دیگر از تلاشهای او و دوستانش در کانون مشارکت برای پاک سازی مین بود. او می گوید: «ما آرزو داشتیم دولت ایران با الحاق به این کنوانسیون به تولید و استفاده از مین خاتمه دهد». اما به گفته او:«دولت ایران نه تنها از مین استفاده می کند، بلکه آن را تولید هم می کند». خانم عبادی از گزارشی بین المللی که پنج سال پیش منتشر شد یاد می کند که بنابر آن در تاجیکستان و شمال افغانستان نمونه هایی از مین های ساخت ایران به دست آمده بود. بنا بر گزارشهای مقام های نظامی آمریکا در عراق، برخی از بمبهای کنار جاده ای عراق نیزساخت ایران بوده است. به گفته خانم عبادی این امر نشان از ساخت و فروش مین توسط ایران دارد. شیرین عبادی می گوید: «از سوی دیگر متاسفانه دولت ایران نه تنها در زمینه پاک سازی مین کم کاری می کند بلکه طبق گفته برخی از شاهدان محلی در مرزهای غربی کشور برای جلوگیری از قاچاق کالا و انسان بعد از اتمام جنگ نیز در چند مورد از مین گذاری استفاده کرده است.»
گروه های مسلح غیردولتی
امروزه اغلب جنگهایی که در جهان جریان دارند، توسط گروههای مسلح مخالف دولت ها، که خود را بیرون از اراده دولتهای رسمی می دانند، به راه افتاده اند. این گروه ها با اصطلاح هایی چون گروه های شورشی، گروه های مسلح نامنظم، نیروهای مسلح ناراضی یا یاغی، چریکها، جنبشهای آزادی خواه، و غیره مشخص می شوند. این گروهها از نظر ایدئولوژی، هدف، شکل و سطوح تشکیلاتی و حمایت توده ای، مشروعیت و میزان اعتبار بین المللی با هم تفاوت های بسیار دارند. در حال حاضر و در مقایسه با اواخر دهه نود میلادی دسترسی این گروه ها به مین های کارخانه ساز به دلیل وجود ضوابط نظارتی و تولیدی که توسط کنوانسیون منع مین اتاوا وضع شده، بسیار اندک است. برخی از این گروه ها به انبارهای مین بازمانده از رژیمهای گذشته دسترسی دارند (مانند افغانستان، عراق و سومالی) اما اکثر آنها مین های دست ساز خود را تولید می کنند. استفاده این گروه ها از مین های کارخانه ای زمینی از سال ۲۰۰۴ با اُفت شدید روبرو بوده است. با این حال میزان استفاده گروه های مسلح غیردولتی از مین هنوز بیشتراز دولتهاست. برای نیل به ممنوعیت واقعی مین در سراسر جهان باید این گروه ها را به خودداری از کاربرد مین تشویق کرد.
وسائل انفجاری دست ساز یا بمب های کنار جاده ای
استفاده گروههای غیردولتی از بمب های کنار جاده ای بشدت افزایش یافته است. هرگونه وسیله انفجاری که بر اثر تماس، حضور یا مجاورت یک شخص منفجر شود، مین ضد نفر شمرده می شود و در کنوانسیون منع مین ممنوع شمرده می شود. اما کاربرد وسیله ای که از راه دور منفجر شود در این کنوانسیون ممنوع نشده است. هرچند که استفاده از چنین ابزارهایی، از آنجا که معمولا افراد غیرنظامی را هدف می گیرد، غالبا با قوانین بین المللی متناقض است. رسانه ها، دولتها و شبه نظامیان اغلب از بمبهای قابل انفجار از راه دور و بمبهای کنار جاده ای به عنوان مین ضدنفر نام می برند.
در پایان این گفت و گو، شیرین عبادی با اشاره به این که در زمان فعالیتهای کانون از روستاهایی بازدید کرده که در آنها تقریبا خانواده ای نبوده است که از مین آسیب ندیده باشد، از همه مردم ایران خواست به کمک معلولان مین بشتابند و به آنان یاری کنند. او همچنین به حکومت ایران هشدار داد که به کنوانسیون بین المللی اتاوا بپیوندد تا در اِزای تعهد به عدم تولید و استفاده از مین، بتواند از مزایای الحاق به کنوانسیون مانند: کمکهای بین المللی و فن آوری تخصصی و کارشناسان مین یاب برخوردار شود.
برگزاری کنفرانس بین المللی آگاهی از خطر مین در تهران
به گزارش مرکز مین زدایی جمهوری اسلامی امسال، هم زمان با روز جهانی آگاهی از خطر مین، در تهران از ۱۵ تا ۱۷ فروردین ماه به مدت سه روز همايش بين المللی مين زدايی در نمايشگاه بين المللی تهران برگزار می گردد. به گزارش سایت این کنفرانس demining.irدر اين همايش فن آوری ها و دستاورد های نوين پاکسازی مین به نمایش گذاشته می شود. به گزارش خبرگزاری های داخل ایران قرار است کارشناسان و متخصصانی از ۴۰ کشور جهان در این کنفرانس شرکت کنند. برخی از تحلیل گران علت برگزاری چنین کنفرانسی را که ۲۴ سال پس از پایان جنگ ایران و عراق برای اولین بار برگزار می شود، تسهیل و توجیه دستیابی ایران به ابزارهای چند منظوره تسلیحاتی مین روبی ارزیابی می کنند. امری که به خاطر تحریم های کنونی برای ایران تقریبا ناممکن شده است.
