عبور از معمای گذشته هسته‌ای ایران

مقاله ای از دیوید سنگر برای روزنامه نیویورک تایمز

بحران هسته ای ایران یک دهه پیش و زمانی آغاز شد که رهبران جمهوری اسلامی از پاسخ دادن به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره شواهدی سرباز زدند که از کار پنهانی گروهی از دانشمندان در سازمانی پیچیده در گستره‌ای از آزمایشگاه های نظامی و دانشگاهی بر روی تکنولوژی تولید بمب اتم حکایت داشت.

پیامد آن عدم پاسخگویی، ده سال رو در رویی، تحریم، حملات سایبری، و مذاکرات بود.

اینک، فضای سیاسی تغییر کرده است و آمریکا و متحدانش در تلاش برای گشودن فصل جدیدی با تهران هستند. امید آنها این است که همچنان بر مسیر توافق هسته ای تیر ماه (برجام)، که هدفش محدود کردن تولید سوخت هسته ای در ایران است، حرکت کنند.

حالا حتی صحبت از "هماهنگی"، اگر نه همکاری حقیقی، در جنگ با داعش است.

آنطور که گزارش نهایی آژانس بین المللی انرژی اتمی از "ابعاد نظامی احتمالی" برنامه هسته ای روشن کرد، رهبران ایران تمایلی به ارائه اطلاعاتی بیشتر از آنچه پیش از توافق هسته ای درباره آزمایش های هسته ای گذشته شان دادند ندارند. دست کم در حال حاضر، دولت اوباما نیاز چندانی نمی بیند که تهران را بیش از این برای دادن پاسخ به آن پرسش ها زیر فشار بگذارد. دولت بوش پیشتر گفته بود آن پرسش ها نمی توانند بی پاسخ بمانند.

استدلال جان کری وزیر امور خارجه آمریکا و دیگر مقام های رسمی، این است که توضیح علنی کامل از گذشته دیگر اهمیت چندانی ندارد. اگر برجام به طور کامل به اجرا گذاشته شود، ایران باید تاسیساتی را که برای تولید سوخت هسته ای مورد نیاز در ساخت بمب لازم است دست کم برای ۱۵ سال تعطیل کند. حتی پیچیده ترین طراحی های ساخت بمب اتم بدون سوخت هسته ای بی فایده هستند.

مشاوران رییس جمهوری آمریکا می گویند باراک اوباما مدت ها پیش به این نتیجه رسید که جلوگیری از دسترسی ایران به جنگ افزار هسته ای در آینده، مهم تر از این است که ایران را مجبور به اعتراف به برنامه ای کرد که ادعا می کند دیگر وجود ندارد. آژانس بین المللی انرژی اتمی در این راستا فشار زیادی آورد و ادعاهای ایران مبنی بر این که این پروژه ها ارتباطی به برنامه هسته ای نداشت را غیرمحتمل می دانست.

نتیجه گیری آژانس در جدیدترین گزارش اش در این باره که ایران تا سال ۲۰۰۹ به مدل سازی کامپیوتری انفجارهای هسته ای ادامه داده است کمی تعجب برانگیز بود: بسیاری انتظار داشتند عدم پاسخگویی ایران به کل مانع پیشرفت در تحقیقات شود.

تصمیم به بسته شدن پرونده هسته ای ایران که با رضایت دولت اوباما انتظار می رود در نشست بعدی هیئت مدیره آژانس بین المللی انرژی اتمی در ماه جاری میلادی گرفته شود، پرسش هایی را درباره از دست رفتن قابلیت آژانس در کنترل کشورهایی که مخفیانه در پی بمب اتم هستند به همراه داشته است. اگر ایران بتواند از پاسخگویی کامل به بسیاری از پرسش ها درباره ۱۲ تکنولوژی متفاوتی که پیگیری می کرده طفره برود، آیا در جلوگیری از فعالیت بازرسان آژانس برای اجرای توافق هسته ای جسورانه تر عمل نخواهد کرد؟ و این رویه برای کشورهایی چون عربستان سعودی و ژاپن که ممکن است تمایل به تولید بمب اتم داشته باشند چه معنایی خواهد داشت؟

یک مقام آژانس می گوید: "من از این که مبنای بسیار بدی برای آینده گذاشته باشیم نگرانم. ما هیچ راهی برای تحت فشار گذاشتن کشورها برای ارائه تمام اطلاعات نداریم و هرگز هم نخواهیم داشت. ما فقط قدرتی اخلاقی داریم که ریشه در اطمینان از عمل آن ها دارد."

حتی پس از یک دهه فعالیت، معماهای مهمی باقی مانده است. هشت سال پیش، نهادهای اطلاعاتی آمریکا ارزیابی را منتشر کردند که بر مبنای آن ایران تا سال ۲۰۰۳ پروژه کاملی برای ساخت بمب اتم داشت و باور بر این بود که برخی فعالیت ها حتی بعد از آن هم ادامه پیدا کرد.

جان کری چندی پیش گفت اعتراف کامل ایران با توجه به "اطلاع کامل" آژانس های اطلاعاتی آمریکا از فعالیت های گذشته هسته ای ایران غیر ضروری است. البته این اظهار نظر از دید نهادهای اطلاعاتی کمی دست و دل بازانه بود. اما سی آی ای و وزارت انرژی آمریکا در ارزیابی های خصوصی که به رییس جمهوری ارائه می دهند مدعی هستند اطلاعات فراوانی دارند که در صورت فریبکاری ایران و دستیابی به پلوتونیوم یا اورانیوم غنی شده در سطح بالا، می تواند مبنایی برای ارزیابی توان ایران در تولید بمب اتم باشد.

رابرت آینهورن مقام پیشین وزارت خارجه آمریکا که از جمله مذاکره کنندگان با ایران بود، در مقاله ای برای این شماره "نشنال اینترست" نوشته است: "شماری از ناظران از این که به نظر می رسد ایران برای دروغ بزرگش مجازات نمی شود و در حالی که جلوی تحقیقات آژانس سنگ اندازی می کند از منافع لغو تحریم ها برخوردار خواهد شد مضطرب هستند."

اما آینهورن می گوید زیاد نگران نیست، زیرا توافق هسته ای با ایران "ابزارهای مهمی را برای جلوگیری از ساخت جنگ افزار هسته ای در آینده در اختیار می گذارد" که از جمله منحصرا ممنوعیت مدل سازی انفجار هسته ای، پژوهش بر روی سیستم های واکنش زنجیره ای هسته ای، و تبدیل اورانیوم به فلز را در بر می گیرد. به عبارت دیگر، گام های به سوی تولید بمب که آژانس بیش از همه نگران آن ها است منحصرا ممنوع شده اند.

دیگر مقام های آمریکایی می گویند آنها از سر احتیاط با این پیش فرض کار را جلو برده اند که اگر ایران به سوخت هسته ای لازم برای تولید بمب دست پیدا کند، برای تولید آن مشکلی نخواهد داشت. آینهورن می گوید: "بعید است هر چه ایرانی ها در باره فعالیت های گذشته شان بگویند تاثیری بر برنامه آمریکا برای متوقف کردن زمان گریز هسته ای ایران داشته باشد. خصوصا که هر چه آنها بگویند به سختی جدی گرفته خواهد شد."

ایران نخستین کشوری نیست که به تمام فعالیت های گذشته اش اعتراف نکرده است. آفریقای جنوبی که سال ها پیش برنامه جنگ افزار هسته ای اش را جمع آوری کرد، هرگز درباره پروژه های پنهانی اش چیز زیادی فاش نکرد. کره جنوبی هم که چند دهه پیش مچ اش توسط آمریکا گرفته شد و ظاهرا در پی قابلیت تولید بمب اتم در رقابت با کره شمالی بود، چیز زیادی نگفت.

اما ایران پرونده ای ویژه و مشخصا پیچیده است. دولت اوباما تاکید دارد که فعالیت های ایران بدون مجازات نماند؛ اقتصادش از سال ها تحریم و از دست دادن میلیاردها دلار درآمد نفتی آسیب دید؛ در جهان به عنوان کشوری یاغی از آن نام برده می شد و نهایتا با جمع کردن بخش عمده ای از ظرفیتش برای غنی سازی اورانیوم و تولید پلوتونیوم موافقت کرد؛ ایران در عین حال طی ۱۵ سال آینده را زیر نظارت ها و محدودیت های شدیدی خواهد بود.

همانطور که کالین پاول وزیر امور خارجه پیشین آمریکا گفته بود: "شما نمی توانید دانش را بمباران کنید." یک دهه بعد، یکی از معماهای برنامه های ایران برای آینده عمق دانش ایران درباره ساخت جنگ افزار هسته ای خواهد بود.

* برگردان فارسی این مقاله تنها برای آگاهی رسانی منتشر شده و نظرات بیان شده در آن الزاماً بازتاب دیدگاه صدای آمریکا نیست.