رشد بی سابقه نشر زیرزمینی در ایران سبب پدیداری گروهی از ناشرانی شده که در این صنعت رو به گسترش از چنان اقتدار و جایگاهی برخوردار شده اند که به دلیل ذات ضدحکومتی و ضدضوابط کارشان که با خطرات بسیار هم مواجه است، هم مورد احترام جامعه کتابخوان قرار دارند، و هم از درآمدی سرشار و مطمئن برخوردارند. کتابخوانان ناخشنود از ضوابط سانسور دولتی که هرگونه کتاب غیرخودی را به قول بازاریهای امروزی ترور می کنند، رو به تولیدات این ناشران آورده اند. اما ناشران رسمی که زیر فشار ضوابط و مقررات دست و پا گیر دولتی رو به ورشکستگی نهاده اند، در جستجوی راهی برای کاهش دامنه رو به گسترش صنعت نشر زیرزمینی اند. این ناشران معتقدند روش بگیروببند و بهره گیری از نیروی انتظامی که دولتیان علاقه ویژه ای به استفاده از آن دارند در این مورد نه تنها کارساز نخواهد بود؛ بلکه آهنگ رشد این صنعت را شتاب خواهد داد.
احمد نثاری، مدیرعامل انتشارات امیرکبیر احیای آثار چاپ قدیم را یکی از راههای مبارزه با نشر غیرقانونی کتاب می داند.این در حالی ست که نشر امیرکبیر، بزرگترین انتشاراتی خصوصی ایران پس از انقلاب مصادره شده و در اختیار سازمان تبلیغات اسلامی قرار گرفته و مدیر آن توسط این نهاد دولتی برگزیده می شود. از این روست که این مدیر سودجویی را تنها عامل ترغیب ناشران زیرزمینی می داند.
مدیرعامل انتشارات امیرکبیر در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: تعداد زیادی از سوداگران نشر زیر زمینی تنها با انگیزه های اقتصادی وارد بازار نشر غیر قانونی می شوند و علاقه ای به فعالیتهای فرهنگی ندارند. این افراد حقوق انکار نشدنی ناشران رسمی را نادیده می‌گیرند.»
به گفته کارشناسان کتاب، علتهای رشد بی سابقه نشر زیرزمینی تنها به همین کسب سود ختم نمی شود. سانسور شدید وزرات ارشاد علیه صنعت نشر مستقل قانونی و عدم چاپ آثار نویسندگان، شاعران و پژوهشگران غیردولتی به خانه نشین شدن آنان و در نتیجه بی رونقی بازار رسمی کتاب در ایران منجر شده است.
آقای نثاری مدیرعامل نشر امیرکبیر در این گفتگو می افزاید: «البته افراد دیگری هم هستند که با انگیزه های سیاسی و فرهنگی وارد این عرصه می شوند. در واقع کتاب هایی را که نکات منفی و مضر دارند منتشر می کنند و به صورت غیررسمی به فروش می رسانند. این افراد قصد فرار از حیطه نظارت نظام را دارند و کتاب هایشان شامل آثار ضاله‌ای است که در دراز مدت مشکل فرهنگی ایجاد خواهد کرد.»
اما آقای نثاری می داند طرح اتهام علیه کتاب و نابود کردن آن با عنوان «ضاله» در ادبیات رسمی حکومتی دارای ارزش است و برای ناشران زیرزمینی هر کتابی که مردم خواهانش باشند، ارزش نشر و فروش دارد؛ البته پای عواقب شناسایی و مجازات آن هم ایستاده اند.
مدیرعامل نشر امیرکبیر با اذعان به گرایش روشنفکران و مردم به کتابهای رهیده از سانسور دولتی می گوید: «دلیل افزایش این کتاب ها این است که جامعه روشنفکر ما کتابخوان تر از گذشته شده اند و به همین دلیل نشر زیرزمینی هم به صورت موازی با نشر رسمی کالای بیشتری تولید می کند.»
مدیر عامل انتشارات امیرکبیر یکی از راههای مقابله با نشر زیرزمینی را بازچاپ کتابهای قدیمی می داند. اما وی به خوبی می داند که سانسور دولتی مانع اصلی بازچاپ آثار قدیمی ست.
اما یک پژوهش میدانی از فروشندگان و دستفروشان خیابان انقلاب که بیشترین فروشندگان کتابهای زیرزمینی هستند، دولت هرگز اجازه نخواهد داد این کتابهای پرفروش این صنعت از زیرزمین به ویترین کتابفروشی ها بازگردد. آثار صادق هدایت شامل: «توپ مراوری»، «حاجی آقا»، «بعثه الاسلامیه»، «بوف کور»، مجموعه اشعار ایرج میرزا، مجموعه اشعار فروغ فرخزاد، پژوهشهای عبدالحسین زرین کوب، کلیه آثار سعیدی سیرجانی، آثار علی دشتی، آثار شجاع الدین شفا، بیشتر آثار احمدمحمود خالق رمان همیشه غیرقانونی «همسایه ها»، آثاری از هوشنگ گلشیری، بزرگ علوی، ابراهیم گلستان... و بیشتر آثار نویسندگان، شاعران و پژوهشگران مقیم خارج کشور در شمار آثار زیرزمینی هستند. آیا دولتی که می گوید 85% آثار منتشر شده در زمان ریاست جمهوری محمد خاتمی کتابها ضاله و غیرقابل انتشار بوده اند، می تواند صنعت نشر ایران را نجات دهد؟
این کتابهای غیرقانونی که زمانی جلد سفید نامیده می شدند، امروزه رنگ و قالبی خاکستری یافته اند. گفتنی ست پیش از این گزارش مفصلی از جلدسفیدها در سایت صدای آمریکا منتشر شده است.