عبدالله، پادشاه عربستان سعودی اخیراً تحت عمل جراحی کمر قرار گرفت و بستری شدن او شایعات فزاینده ای در مورد وضعیت سلامتش مطرح کرد. با وجودی که پادشاه ٨٨ ساله، بهبود یافته و در اماکن عمومی ظاهر شده است، این مسئله پرسش های جدیدی را در مورد جانشین او مطرح کرده است، مسئله ای که سالیان سال بر عربستان سعودی سایه انداخته است.
پادشاهان عربستان سعودی در شرایطی پا به سن می گذارند که با تصمیم دشوار و مدام انتقال تاج و تخت از برادری به برادر دیگر روبرو هستند. این برادران پسران عبدالعزیز ابن سعود، بنیانگذار پادشاه عربستان سعودی هستند. پرسشی که مطرح می شود این است که آیا زمان حاکمیت نسل جدیدی از رهبران بر عربستان سعودی فرا رسیده است؟
دوره کوتاه حکومت پادشاهان
پس از مرگ ناگهانی شاهزاده نایف، ولیعهد عربستان سعودی در ماه ژوئن گذشته، سلمان، برادر ٧٦ ساله او به مقام ولیعهدی رسید و احتمالاً حتی با وجود شرایط نامساعد سلامت او، به مقام پادشاهی آینده کشور منصوب خواهد شد. اما چه کسی جانشین وی خواهد شد؟ فقط تعداد اندکی از برادران او هنوز در قید حیات هستند و از سلامت نسبی برخوردارند. برخی از ناظران حتی توانایی آن ها برای تکیه زدن بر مسند قدرت در این پادشاهی را مورد پرسش قرار می دهند.
سیمون هندرسون، پژوهشگر بنیاد بیکر و مدیر «برنامه خلیج وانرژی» در «موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک» نظام سلطنتی در عربستان سعودی را حاکمیت «چندین پادشاه برای مدتی کوتاه» تعریف می کند.
آقای هندرسون می گوید: «مشکل این است که این پادشاهان در اواخر عمر خود شاه می شوند و بنابراین از انرژی لازم برای حکومتداری برخوردار نیستند. در نتیجه، امور کشورداری آن گونه که یک رهبر جوان و پرانرژی به آن می پردازد، به سرانجام نمی رسد و همین امر احتمال ناآرامی سیاسی در این کشور را افزایش می دهد.»
برخی در غرب انتقال عصای سلطنتی به نسل جوان را به عنوان راهکار مسلم این مسئله مطرح می کنند، تصمیمی که عربستان سعودی را به دلایل بسیار جدی و عمیق به تردید وا می دارد.
آقای هندرسون می گوید: «حکومت سعودی ارشدیت را بر اساس سن تعیین می کند و سن (در این کشور) احترام برانگیز است. زمانی که چنین نظام ارزشی در این کشور حاکم است، تغییر در این روند که در بطن حکومت تثبیت شده است، دشوار خواهد بود.»
هندرسون می افزاید: «تصمیم انتخاب پادشاه نیز مشکل آفرین تر است. انتخاب ولیعهد آینده به معنای حذف افرادی است که فرزندان به جای مانده از ابن سعود، بنیانگذار پادشاهی هستند و یکی از مشکلات دیگر، تصمیم در این مورد است که کدام شاخه از نسل آینده باید میراث دار سلطنت باشد.»
این مجموعه عوامل به رقابتی منتهی خواهد شد که در تاریخ عربستان سعودی سابقه ندارد.
کارن الیوت هاوس، خبرنگاری است که جایزه پولیتزر را به دست آورده و نویسنده کتاب «عربستان سعودی: مردم، گذشته، مذهب، خطوط گسل و آینده آن» است. خانم هاوس به مدت سی سال به عربستان سعودی سفر کرده و شخصاً با بسیاری از اعضای خانواده سلطنتی ملاقات کرده است. وی حکایت خصومت دهه گذشته بین سعود، پادشاه پیشین و فیصل، برادرش را روایت می کند.
خانم هاوس می گوید: «زمانی که شاه عبدالعزیز، بنیانگذار عربستان سعودی درگذشت، سعود، پسر ارشدش را به مقام جانشین خود منصوب کرد و فیصل، پسر کوچکتر خود را به مقام ولیعهدی رساند. او در بستر بیماری خود به آن ها گفت روی پیکر من دست در دست بگیرید و به من قول بدهید که هرگز در ملاً عام مجادله نکنید».
هاوس می گوید اما کار به جایی رسید که این دو پسر به مدت تقریباً یک دهه با هم درگیری داشتند تا این که فیصل، سعود را از دایره حکومت بیرون کرد و خود به مقام پادشاهی رسید و «بعدها به دست برادرزاده خود به قتل رسید».
ناظران معتقدند که شاید آشکارترین رقابت بین پسران عبدالعزیز وجود داشته باشد که از یک مادر زاده شده اند و به «هفت سودیری» (Sudairi Seven) یا آل فهد معروف هستند.
آقای هندرسون می گوید: «هفت سودیری سعی کردند (بر کشور) حاکم شوند و حاکمیت هم کردند و هنوز هم در عربستان سعودی قدرت حاکم هستند، اما به دلیل درگذشت شاه فهد، سلطان و نایف، آن ها هم اکنون چهار سودیری هستند و ترکی، یکی از این چهار پسر هم اکنون در تبعید به سر می برد، سلمان از سلامت مساعدی برخوردار نیست، احمد از پست خود در مقام وزیر کشور برکنار شده است و عبدالرحمان هم به دلیل نادیده گرفته شدن، آزرده خاطر و خشمگین شده است، بنابراین واقعاً دو و نیم سودیری بیشتر نیستند.»
روند به قدرت رساندن پادشاهان
خانم هاوس می گوید هیچ قانون مکتوبی برای انتخاب پادشاهان آینده عربستان سعودی وجود ندارد.
او خاطرنشان می کند: «به طور سنتی، پادشاه و گروه معدودی از محفل قدرتمند و بانفوذ شاهزادگان به طور مخفیانه ملاقات کرده اند تا در مورد ولیعهد تصمیم بگیرند. هیچ کس کاملاً از سن، ویژگی ها و چگونگی انتخاب ولیعهد مطلع نیست و هیچ کس نمی داند باکفایت ترین فرد برای تکیه زدن بر قدرت چگونه گزینش می شود.»
شاه عبدالله با هدف پیشگیری از احتمال ایجاد موانعی بر سر گذار قدرت، در سال ٢٠٠٦ «شورای بیعت» را تاسیس کرد. این شورا ٣٥ عضو دارد که نمایندگان هر یک از شاخه های خانواده سلطنتی هستند. اگر یکی از این اعضا بمیرد و یا ناتوان شود، پسران این اعضا جانشین آن ها خواهند شد.
در صورت درگذشت شاه فعلی، این شورا مسئولیت تعیین پادشاه جدید را به عهده خواهد داشت. او ده روز فرصت دارد تا فرد مورد نظر خود برای مقام ولیعهدی کشور را به شورا اطلاع دهد. او مجاز است تا سه نامزد تعیین کند و اگر هیچ یک از این افراد مورد تایید شورا قرار نگیرند، اعضای شورا فرد دیگری را معرفی خواهند کرد.
مشکل این است که عملکرد این شورا هیچگاه به بوته آزمایش گذاشته نشده است. آقای
هندرسون می گوید «طبیعت پادشاهی عربستان سعودی این است که هر فردی که بر مسند پادشاهی کشور تکیه زده از اختیارات مطلق برخوردار است». این به معنای آن است که اگر شاهزاده سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به مقام پادشاهی منصوب شود می تواند (در ساختار قدرت) به اعضای خانواده خود ارجحیت بدهد.
افراد مدعی سلطنت
فقط دو پسر از شانزده پسر عبدالعزیر که هنوز در قید حیات هستند، در مقام نامزدهای واجدشرایط برای تکیه زدن به مقام پادشاهی در نظر گرفته می شوند.
شاهزاده احمد، وزیر کشور پیشین و برادر تنی سلمان یکی از آن ها است. شاهزاده احمد که ٧٢ سال سن دارد، جوان ترین فرد حلقه به اصلاح «هفت سودیری» است. احمد در ماه نوامبر از سمت خود در مقام وزیر کشور برکنار شد و شاهزاده محمد بن نایف، برادرزاده ٥٣ ساله اش جانشین وی شد. خانم هاوس در مورد انتخاب احمد تردید دارد. او می گوید: «شاید مشکل این باشد که نمی شود دو برادر تنی از یک خانواده یکی پادشاه باشد و دیگری ولیعهد.» شاهزاده موقرین، جوان ترین و تنها پسر بازمانده از شاه عبدالعزیز، دیگر نامزد مطرح است.
آقای هندرسون می گوید احتمال انتخاب او بسیار اندک است چون مادرش متولد عربستان سعودی نیست و «همین امر مسئله شجره نامه را مطرح می کند که در عربستان سعودی از اهمیت ویژه ای برخوردار است».
هم خانم هاوس و هم آقای هندرسون در مورد این مسئله توافق دارند که یک نامزد از نسل سوم شاهزادگان به مقام معاون ولیعهد عربستان سعودی برگزیده خواهد شد و آن محمد بن نایف، وزیر کشور جدید است.
خانم هاوس می گوید: «او به زبان انگلیسی مسلط است و در کنترل امور دست دارد.» او می گوید محمد بن نایف شخصیت «بسیار نافذ و تاثیرگذاری» دارد.
با این وجود تغییر قابل توجه در خانواده سلطنتی حاکم بر عربستان سعودی به زمان نیاز دارد.
آقای هندرسون می گوید: «آینده طی چند سال آینده بسیار نامطمئن خواهد بود و به طور مسلم مشکلات منطقه خاورمیانه و مشکلات جهان نیز ادامه خواهند داشت، بنابراین ما نگرانی هایی همچون برنامه اتمی ایران، وضعیت قیمت نفت و تحولات جهان عرب معروف به بهار عربی خواهیم داشت. ما همچنین نگران شیعیان استان شرقی عربستان سعودی و شیعیان بحرین در همسایگی این کشور هستیم.»
هندرسون تاکید می کند «همه این مسائل به احتمال بسیار، نه به طور دائم و بلکه گاه گاه حبابی را ایجاد می کند که برای هر فردی که بر مسند سلطنت در عربستان سعودی تکیه می زند، دردسر آفرین خواهد بود».
پادشاهان عربستان سعودی در شرایطی پا به سن می گذارند که با تصمیم دشوار و مدام انتقال تاج و تخت از برادری به برادر دیگر روبرو هستند. این برادران پسران عبدالعزیز ابن سعود، بنیانگذار پادشاه عربستان سعودی هستند. پرسشی که مطرح می شود این است که آیا زمان حاکمیت نسل جدیدی از رهبران بر عربستان سعودی فرا رسیده است؟
دوره کوتاه حکومت پادشاهان
پس از مرگ ناگهانی شاهزاده نایف، ولیعهد عربستان سعودی در ماه ژوئن گذشته، سلمان، برادر ٧٦ ساله او به مقام ولیعهدی رسید و احتمالاً حتی با وجود شرایط نامساعد سلامت او، به مقام پادشاهی آینده کشور منصوب خواهد شد. اما چه کسی جانشین وی خواهد شد؟ فقط تعداد اندکی از برادران او هنوز در قید حیات هستند و از سلامت نسبی برخوردارند. برخی از ناظران حتی توانایی آن ها برای تکیه زدن بر مسند قدرت در این پادشاهی را مورد پرسش قرار می دهند.
سیمون هندرسون، پژوهشگر بنیاد بیکر و مدیر «برنامه خلیج وانرژی» در «موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک» نظام سلطنتی در عربستان سعودی را حاکمیت «چندین پادشاه برای مدتی کوتاه» تعریف می کند.
آقای هندرسون می گوید: «مشکل این است که این پادشاهان در اواخر عمر خود شاه می شوند و بنابراین از انرژی لازم برای حکومتداری برخوردار نیستند. در نتیجه، امور کشورداری آن گونه که یک رهبر جوان و پرانرژی به آن می پردازد، به سرانجام نمی رسد و همین امر احتمال ناآرامی سیاسی در این کشور را افزایش می دهد.»
برخی در غرب انتقال عصای سلطنتی به نسل جوان را به عنوان راهکار مسلم این مسئله مطرح می کنند، تصمیمی که عربستان سعودی را به دلایل بسیار جدی و عمیق به تردید وا می دارد.
آقای هندرسون می گوید: «حکومت سعودی ارشدیت را بر اساس سن تعیین می کند و سن (در این کشور) احترام برانگیز است. زمانی که چنین نظام ارزشی در این کشور حاکم است، تغییر در این روند که در بطن حکومت تثبیت شده است، دشوار خواهد بود.»
هندرسون می افزاید: «تصمیم انتخاب پادشاه نیز مشکل آفرین تر است. انتخاب ولیعهد آینده به معنای حذف افرادی است که فرزندان به جای مانده از ابن سعود، بنیانگذار پادشاهی هستند و یکی از مشکلات دیگر، تصمیم در این مورد است که کدام شاخه از نسل آینده باید میراث دار سلطنت باشد.»
این مجموعه عوامل به رقابتی منتهی خواهد شد که در تاریخ عربستان سعودی سابقه ندارد.
کارن الیوت هاوس، خبرنگاری است که جایزه پولیتزر را به دست آورده و نویسنده کتاب «عربستان سعودی: مردم، گذشته، مذهب، خطوط گسل و آینده آن» است. خانم هاوس به مدت سی سال به عربستان سعودی سفر کرده و شخصاً با بسیاری از اعضای خانواده سلطنتی ملاقات کرده است. وی حکایت خصومت دهه گذشته بین سعود، پادشاه پیشین و فیصل، برادرش را روایت می کند.
خانم هاوس می گوید: «زمانی که شاه عبدالعزیز، بنیانگذار عربستان سعودی درگذشت، سعود، پسر ارشدش را به مقام جانشین خود منصوب کرد و فیصل، پسر کوچکتر خود را به مقام ولیعهدی رساند. او در بستر بیماری خود به آن ها گفت روی پیکر من دست در دست بگیرید و به من قول بدهید که هرگز در ملاً عام مجادله نکنید».
هاوس می گوید اما کار به جایی رسید که این دو پسر به مدت تقریباً یک دهه با هم درگیری داشتند تا این که فیصل، سعود را از دایره حکومت بیرون کرد و خود به مقام پادشاهی رسید و «بعدها به دست برادرزاده خود به قتل رسید».
ناظران معتقدند که شاید آشکارترین رقابت بین پسران عبدالعزیز وجود داشته باشد که از یک مادر زاده شده اند و به «هفت سودیری» (Sudairi Seven) یا آل فهد معروف هستند.
آقای هندرسون می گوید: «هفت سودیری سعی کردند (بر کشور) حاکم شوند و حاکمیت هم کردند و هنوز هم در عربستان سعودی قدرت حاکم هستند، اما به دلیل درگذشت شاه فهد، سلطان و نایف، آن ها هم اکنون چهار سودیری هستند و ترکی، یکی از این چهار پسر هم اکنون در تبعید به سر می برد، سلمان از سلامت مساعدی برخوردار نیست، احمد از پست خود در مقام وزیر کشور برکنار شده است و عبدالرحمان هم به دلیل نادیده گرفته شدن، آزرده خاطر و خشمگین شده است، بنابراین واقعاً دو و نیم سودیری بیشتر نیستند.»
روند به قدرت رساندن پادشاهان
خانم هاوس می گوید هیچ قانون مکتوبی برای انتخاب پادشاهان آینده عربستان سعودی وجود ندارد.
او خاطرنشان می کند: «به طور سنتی، پادشاه و گروه معدودی از محفل قدرتمند و بانفوذ شاهزادگان به طور مخفیانه ملاقات کرده اند تا در مورد ولیعهد تصمیم بگیرند. هیچ کس کاملاً از سن، ویژگی ها و چگونگی انتخاب ولیعهد مطلع نیست و هیچ کس نمی داند باکفایت ترین فرد برای تکیه زدن بر قدرت چگونه گزینش می شود.»
شاه عبدالله با هدف پیشگیری از احتمال ایجاد موانعی بر سر گذار قدرت، در سال ٢٠٠٦ «شورای بیعت» را تاسیس کرد. این شورا ٣٥ عضو دارد که نمایندگان هر یک از شاخه های خانواده سلطنتی هستند. اگر یکی از این اعضا بمیرد و یا ناتوان شود، پسران این اعضا جانشین آن ها خواهند شد.
در صورت درگذشت شاه فعلی، این شورا مسئولیت تعیین پادشاه جدید را به عهده خواهد داشت. او ده روز فرصت دارد تا فرد مورد نظر خود برای مقام ولیعهدی کشور را به شورا اطلاع دهد. او مجاز است تا سه نامزد تعیین کند و اگر هیچ یک از این افراد مورد تایید شورا قرار نگیرند، اعضای شورا فرد دیگری را معرفی خواهند کرد.
مشکل این است که عملکرد این شورا هیچگاه به بوته آزمایش گذاشته نشده است. آقای
هندرسون می گوید «طبیعت پادشاهی عربستان سعودی این است که هر فردی که بر مسند پادشاهی کشور تکیه زده از اختیارات مطلق برخوردار است». این به معنای آن است که اگر شاهزاده سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به مقام پادشاهی منصوب شود می تواند (در ساختار قدرت) به اعضای خانواده خود ارجحیت بدهد.
افراد مدعی سلطنت
فقط دو پسر از شانزده پسر عبدالعزیر که هنوز در قید حیات هستند، در مقام نامزدهای واجدشرایط برای تکیه زدن به مقام پادشاهی در نظر گرفته می شوند.
شاهزاده احمد، وزیر کشور پیشین و برادر تنی سلمان یکی از آن ها است. شاهزاده احمد که ٧٢ سال سن دارد، جوان ترین فرد حلقه به اصلاح «هفت سودیری» است. احمد در ماه نوامبر از سمت خود در مقام وزیر کشور برکنار شد و شاهزاده محمد بن نایف، برادرزاده ٥٣ ساله اش جانشین وی شد. خانم هاوس در مورد انتخاب احمد تردید دارد. او می گوید: «شاید مشکل این باشد که نمی شود دو برادر تنی از یک خانواده یکی پادشاه باشد و دیگری ولیعهد.» شاهزاده موقرین، جوان ترین و تنها پسر بازمانده از شاه عبدالعزیز، دیگر نامزد مطرح است.
آقای هندرسون می گوید احتمال انتخاب او بسیار اندک است چون مادرش متولد عربستان سعودی نیست و «همین امر مسئله شجره نامه را مطرح می کند که در عربستان سعودی از اهمیت ویژه ای برخوردار است».
هم خانم هاوس و هم آقای هندرسون در مورد این مسئله توافق دارند که یک نامزد از نسل سوم شاهزادگان به مقام معاون ولیعهد عربستان سعودی برگزیده خواهد شد و آن محمد بن نایف، وزیر کشور جدید است.
خانم هاوس می گوید: «او به زبان انگلیسی مسلط است و در کنترل امور دست دارد.» او می گوید محمد بن نایف شخصیت «بسیار نافذ و تاثیرگذاری» دارد.
با این وجود تغییر قابل توجه در خانواده سلطنتی حاکم بر عربستان سعودی به زمان نیاز دارد.
آقای هندرسون می گوید: «آینده طی چند سال آینده بسیار نامطمئن خواهد بود و به طور مسلم مشکلات منطقه خاورمیانه و مشکلات جهان نیز ادامه خواهند داشت، بنابراین ما نگرانی هایی همچون برنامه اتمی ایران، وضعیت قیمت نفت و تحولات جهان عرب معروف به بهار عربی خواهیم داشت. ما همچنین نگران شیعیان استان شرقی عربستان سعودی و شیعیان بحرین در همسایگی این کشور هستیم.»
هندرسون تاکید می کند «همه این مسائل به احتمال بسیار، نه به طور دائم و بلکه گاه گاه حبابی را ایجاد می کند که برای هر فردی که بر مسند سلطنت در عربستان سعودی تکیه می زند، دردسر آفرین خواهد بود».