جشن سده یا جشن روشنایی و آتش که همزمان است با روز دهم بهمن ماه یکی از جشن های بزرگ ایرانیان باستان پس از مهرگان و نوروز بشمار می آمده است که هنوز در استانهایی چون یزد، كرمان، خوزستان، لرستان و مازندران برگزار می شود.
اما باشکوه ترین مراسم در استان یزد زیستگاه اصلی زرتشتیان ایران برگزار می شود که سالیانه گروه های بزرگی از مردم برای تماشای این آیین زیبا و باستانی به یاری تورهای گردشگری در چنین روزی به این استان می روند.
توجه روزافزون مردم به آیین های باستانی ایران زمین بویژه جشن سده باعث رونق بازار سازمان های گردشگری داخلی شده و توسعه و شکوفایی این صنعت را در پی دارد؛ اما نگرانی محافل تندرو از توجه روز افزون مردم ایران به آیین های باستانی خود که به گفته یکی از کارشناسان هیچگونه مغایرتی با اسلام ندارد، باعث شد امسال به صورت کاملا سازمان یافته شایعه ای را در سطح کشور پخش کنند مبنی بر اینکه برگزاری آیین های جشن سده امسال غیرقانونی ست و برگزار نخواهد شد. از این رو شرکتهای گردشگری امسال با لغو تورهای برنامه ریزی خود روبرو شده و دچار زیان های مالی شدیدی شدند.
شایعه حمله به شرکت کنندگان در مراسم سده در زمانی پخش شد که مسئولان سازمان میراث فرهنگی کاملا از آن آگاه شدند؛ اما برای مقابله با این شایعه سازمان یافته که از سوی محافل معینی در تهران ساخته و پرداخته شد، اقدامی نکردند.
مدیران و مالکان هتل های فهادان و مشی می گویند این دو هتل از جمله هتل های یزد هستند که دچار زیان شدیدی از بابت پخش این شایعه شدند.
رضا مرادی غیاث آبادی که صاحب چندین تالیف در زمینه جشن ها و آیین های ایرانی ست جشن سده را جشنی برای همه ایرانیان دانسته می نویسد: جشن سده، جشنی است كه از روزگاران بسیار دور تاكنون در ایران برگزار می هده و به هیچ دین و آیینی تعلق نداشته و از آن همه ایرانیان بوده است. فردوسی، جشن سده را به روزگار هوشنگ و كشف آتش از سوی او نسبت میدهد اما بعضی باستانشسناسان براین باورند كه یافتن آتش به نیم میلیون سال پیش برمیگردد.
عنصر روشنایی
درمیان عناصر چهارگانه، آتش همواره برای ایرانیان مقدس بوده است. آتشی كه فردوسی، كشف ان را به هوشنگ پیشدادی نسبت میدهد اما رضا مرادی غیاثابادی، پژوهشگر باستانشناسی براین باور است كه « براساس ویژگیهای تمدنی كه فردوسی از روزگار هوشنگ شمرده، این دوره به ده تا پانزده هزار سال پیش برمیگردد در صورتیكه كشف اتش به پانصد هزار سال قبل برمیگردد و بسیار كهنتر از دوران هوشنگ و فریدون و ظهور زردشت است.»
مردم یزد، كرمان و بعضی شهرهای لرستان و مازندران، دهم بهمن ماه و همزمان با جشن سده به پشتبام خانههاشان میروند و آتش میافروزند و ترانه میخوانند و شادی میكنند. جشن سده به گفته غیاثابادی، «همواره از آن مردم بوده و به حاكمان یا موبدان زردشتی تعلق نداشته است. اصلا در هیچ كجای اوستا به جشن سده اشاره نشده زیرا آتش نه تنها در نزد زردشتیان كه در تمامی ادیان مقدس بوده است.»
جشن «سَـدَه» بزرگترین جشن آتش و یکی از کهنترین آیینهای گروهی و اشتراکی شناخته شده در ایران باستان است. در این جشن و در آغاز شامگاه دهم بهمنماه، همه مردمانِ سرزمینهای ایرانی بر بلندای کوهها و بام خانهها، آتشهایی برمیافروخته و هنوز هم کموبیش بر میافروزند. مردمان نواحی مختلف در کنار شعلههای آتش و با توجه به زبان و فرهنگ خود، سرودها و ترانههای گوناگونی را خوانده و آرزوی رفتن سرما و آمدن گرما را میکنند. همچنین در برخی نواحی، به جشنخوانی، بازیها و نمایشهای دستهجمعی نیز میپردازند.
گستره برگزاری آیین سده در جهان
در گذشته، جشن سده در گستره پهناوری از آسیای کوچک (آناتولی) تا استان سینکیانگِ چین یعنی در سرتاسر ایران بزرگ، در بین همه مردمان، فارغ از هر قومیت یا گرایش دینی رواج داشته و به مانند نوروز در روایتهای مکتوب تاریخی به آن اشاره شده است.
بجز این، به نظر میآید که چند واقعه کیهانی نیز در پیدایش این آیین بیتاثیر نبوده است. نخست اینکه جشن سده در چهلمین روزِ شب یلدا یا شب زایش خورشید (انقلاب زمستانی) برگزار میشود و جشن چهلمین روز تولد خورشید است. دوم اینکه، دهم بهمن ماه، یکی از دو هنگامِ سال است که در عرضهای بالایی ایرانزمین، طول تاریکی کامل آسمان دوازده ساعت تمام است. سوم اینکه، میدانیم ارتباط واژه «سده» با عدد «سد/ صد» هنوز به اثبات نرسیده است. عدد «سد» به شکل «صد» معرب شده، در حالیکه واژه «سده» به شکل «سَذق» معرب گشته است. اما در زبان اوستایی واژه «سَـد» به گونه جالبی هم به معنای «فرو رفتن/ غروب کردن» و هم به معنای متضاد آن یعنی «بر آمدن/ طلوع کردن» آمده است. همچنین واژه «سَـذِه» در اوستا، هم به معنای طلوع کردن و هم به معنای غروب کردن آمده است که به گمان برگرفته از رویداد زیر است:
رخدادی کیهانی
در حدود پنج هزار سال پیش و در نخستین شبهای بهمنماه، رویداد جالبی رخ می داده که بعید نیست با آیینهای جشن سده در پیوند باشد. این رویداد عبارت است از طلوع و غروب همزمان دو ستاره پرنور و درخشان آسمان به نامهای «سماک رامح» و «نسر واقع» در شمال شرقی و شمالغربی آسمان سرشبی. در آن زمان ستاره زرین «سماک رامح» در آسمان سرشبی عرضهای بالایی ایران زمین و در افق شمالشرقی، به تازگی طلوع کرده و ستاره سپیدفام و درخشان «نسر واقع» در همان هنگام و در افق شمالغربی، آماده غروب کردن بوده است. احتمالا طلوع و غروب همزمان دو ستاره درخشان آسمان، موجب پیدایی معنای دوگانه و متضاد واژههای اوستایی «سد» و «سذه»، و نیز عاملی دیگر برای جشن سده بوده است.