کشور مصر که همواره یکی از کشورهای مورد هدف سوداگران میراث فرهنگی و قربانی دزدی های آثار باستانی بوده است، اخیرا میزبان یک نشست جهانی برای بررسی این مشکل بزرگ شده است. مصر امیدوار است یونسکو، بعنوان پاسدار میراث فرهنگی بشری، میثاق تازه ای را به تصویب برساند تا سوداگران میراث فرهنگی، تحت پیگرد قانونی بیشتری قرار گرفته و آثار ربوده شده نهایتا به زادگاه خود بازگردانده شوند.
بیش از ۲۱ کشور جهان که خود را پاسدار میراث فرهنگی نیاکان خود می دانند و بخش بزرگی از درآمد ملی این کشورها متکی بربازدید جهانگردان علاقمند به این آثار باستانی است، در این نشست شرکت داشته اند. بر اساس مفاد به ثبت رسیده در کنوانسیون ۱۹۷۰ یونسکو، خرید و فروش آثار باستانی دزدی شده ممنوع و پلیس بین الملل موظف به شناسایی و پیگرد قانونی متخلفان است. دکتر «زاهی حواس» مدیرکل میراث فرهنگی مصر که از بانیان کنفرانس اخیر به شمار می رود در این نشست گفت همه آثار به غارت رفته مصری در هر موزه ای که باشند، باید به مصر بازگردانده شوند. او موزه های بزرگ جهان را عامل تقویت سوداگری در رابطه با میراث فرهنگی کشورهای صاحب این آثار می داند و بر این مسئله تاکید دارد که چنانچه این موزه ها از خرید این آثار خودداری کنند اینگونه سوداگری ها کاهش خواهد یافت.
طبق آمار به دست آمده، امروزه بیش از ۹۵ درصد از کل موزه های جهان از خرید آثار به غارت رفته و دزدی شده از موزه های دیگر خودداری می کنند اما هنوز بیش از ۵ درصد آن ها با این درخواست و ممنوعیت موافقت و همکاری نکرده اند. بسیاری از این موزه ها آثار به غارت رفته و دزدی شده را خریداری کرده و به صورت پنهانی در زیرزمین بنای موزه های خود از آن ها نگهداری می کنند.
اخیرا یک تابوت چوبی سه هزارساله متعلق به یکی از شاهزادگان مصری توسط پلیس گمرک ایالت فلوریدای آمریکا کشف و تحویل دولت مصر شد. جیمز مک آندریو، یکی از مقامات وزارت امنیت داخلی آمریکا و نماینده ایالات متحده در این نشست گفت: «دست مجریان قانون برای پیشگیری از این بازار بازتر شده است و این گونه گردهم آیی ها ازجمله گردهم آیی امروز در این محل به همکاری بیشتر منجر می شود. ما به راهکاری دراز مدت دست خواهیم یافت. متاسفانه مقابله با تجارت میراث فرهنگی به بازی موش و گربه شبیه شده چون هر اندازه که ما هشیارتر می شویم، سارقان این آثار نیز راه های تازه ای را برای ادامه کار خود می یابند.»
دکتر وفا صادق، مدیر موزه های مصر در پایان این نشست گفت: «خوشبختانه ما در همکاری با اینترپل، موزه ها و سفارتخانه ها در کشورهای گوناگون توانسته ایم به موفقیت های بزرگی در زمینه بازگرداندن آثار غارت شده دست یابیم.»
بنا به گزارش کارشناسان میراث فرهنگی جهان، آثار باستانی ربوده شده از مصر، یونان، عراق و به ویژه ایران بخش بزرگی از تجارت غیرقانونی این آثار را شامل می شوند.
تاراج تمدن و آثار باستانی ایران
اشیاء و آثار باستانی هر کشوری بیان کننده پیشینه تاریخی، تمدن و هویت آن سرزمین است و قدمت تاریخی این اشیاء سبب ارزشمند بودن آن هاست. هرسال از سوی دولت ها، هزینه های هنگفتی برای نگهداری و مراقبت از این آثار تاریخی ازسوی دولت ها پرداخت می شود. تاسیس و ایجاد موزه های مختلف، مراقبت های امنیتی شدید و مواردی از این قبیل، جایگاه والای این آثار را در نزد ملل و دولت های آن ها نشان می دهد. ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای صاحب تمدن باستانی و اشیاء و آثار متعلق به آن دوران همواره تحت خطر دزدی و سرقت این اشیاء و مورد طمع بیگانگان و دست اندرکاران وعوامل داخلی بوده است.
یکی از نمونه های این تهاجمات عليه آثار تاريخی و فرهنگی ايران به دوران قاجاريه باز می گردد. از جمله در سال ۱۹۰۰ میلادی به موجب قراردادی، امتياز انجام حفاری های باستان شناسی رسما به دولت فرانسه واگذار شد و کنترل اشياء مکشوفه آنان توسط ماموران ايرانی حتی در داخل خاک ايران ممنوع گشت و فردی به نام (دمورگان) در رابطه با این قرارداد به ايران اعزام شد. به موجب همين قرارداد، لوح سنگی ( قانون حمورابی)، ضمن کاوشهای شهر شوش کشف و به موزه لوور پاريس انتقال داده شد.
در سال های پس از انقلاب و حکومت اسلامی در ایران نیز، ماجرای سرقت ۱۵ سکه طلا و نقره ، يک گردنبند از نمايشگاه موزه ملی ايران در سال ۱۳۷۰، سرقت ۳۸۵ سکه طلا و نقره و شش قلمدان از بخش اسلامی موزه ملی در سال ۱۳۷۱، سرقت شش قلم اشیاء فرهنگی از کاخ نياوران در سال ۱۳۷۴، سرقت ۲۱ قلم اشيای عتيقه از موزه آبگينه و سفالينه در سال ۱۳۷۹، ناپديد شدن يک کتيبه سنگی از موزه ملی در سال ۱۳۸۰، سرقت يک تابلوی نقاشی از موزه هنرهای ملی و يک روتاقچه ای زرین از کاخ صاحبقرانيه در سال ۱۳۸۱ و ناپديد شدن قرآن خطی از موزه پارس شيراز هيچگاه به اطلاع رسانه های داخلی ایران نرسيد، زيرا پرونده اين سرقت ها پس از گذشت سال ها هنوز به نتيجه نرسيده و همچنان در دستگاه قضايی این کشورمفتوح است.
ارزشمندترين اثری که طی سی سال اخير از موزه های داخل ايران به سرقت رفته، لوح زرين هخامنشی است. اثری که يکی از چهار لوح زرين و سيمين کاخ آپادانا به شمار می آيد و در شهريور ۱۳۱۲، توسط فردريک کرفتر، از اعضای هيات حفاری در تخت جمشيد از زير ستون های اصلی کاخ آپادانا به دست آمد. اين الواح چهارگانه بلافاصله پس از حفاری به کاخ مرمر تهران (دفتر کار رضا شاه) و از آنجا به موزه ايران باستان انتقال يافت. يک جفت از آنها هنگام افتتاح موزه شهياد در برج شهياد (برج آزادی کنونی) به اين مکان انتقال يافت.از آنجا که در جريان تظاهرات و شورش های خيابانی دوران وقوع انقلاب امکان سرقت از موزه زياد بود، تمام اشيای آن که همگی از آثار منحصر به فرد ايران به شمار می آمد، به موزه ايران باستان منتقل شد. در جريان اين نقل و انتقال يک جفت از الواح ناپديد شد. اين ماجرا در مدت زمانی بالغ بر۲۰ سال پس ازانقلاب مسکوت ماند زيرا سندی مبنی بر انتقال آن ها به موزه ملی وجود نداشت و کسی متوجه مفقود شدن آن ها نبود. همزمان با ورود محمدرضا کارگر به موزه ملی و آغاز عمليات ساماندهی آثار اين موزه، خبر گم شدن اين آثار و بازجويی از مسئول موزه در خلال سال های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰ انتشار يافت. لوح سيمين پيدا شد اما پرونده مفقود شدن لوح زرين به جايی نرسيد. هرچند دستگاه قضايی و مسئولان سازمان ميراث فرهنگی جمهوری اسلامی در هيچ يک از گزارش های مطبوعاتی خود، نام متهم و روند دادرسی را فاش نکرده اند اما شنيده می شود، متهم به ذوب کردن لوح زرين و فروش طلای آن اعتراف کرده است.
با این همه ماجرای سرقت از موزه های بزرگ دنيا با دزدی از موزه های ايران، تفاوت های فاحشی دارد. در حالی که سارقان ناشی موزه های ايران، در هر دستبرد به خروج يک يا چند اثراز موزه قناعت می کنند و گاه از ميان آثار ارزشمند متعدد، اثری با کمترين ارزش را همراه می برند، دزدان موزه های اروپا و آمريکا، با برنامه هایی از پيش طراحی شده، به سرقت های چند ميليون دلاری دست می زنند. سرقت نقاشی های کلود مونه، آلفرد سيسلی و جان بروگل به ارزش چند ميليون دلار از موزه نيس، سرقت ۲۲۰ قطعه آثار تاريخی به ارزش پنج ميليون دلار از موزه آرميتاژ و دستبرد مسلحانه به موزه «مونک اسلو» برای سرقت تابلوی «فرياد» مونک در حضور صدها بازديد کننده، نمونه ای از اين سرقت های بزرگ است. با اين وجود، سرقت ۳۸۵ سکه طلا و شش قلمدان از بخش اسلامی موزه ملی، در ميان سرقت های هنری در ايران يک استثنا بود. دستبرد به موزه آبگينه و سفالينه هم که به ناپديد شدن ۲۱ قلم اشيای شيشه ای و سفالی انجاميد، داستانی مانند ماجراهای پليسی دارد. طبق گزارشی که از سوی نيروی انتظامی در اختيار موزه آبگينه و سفالينه قرار گرفت، سارقان حدود ساعت ۱۲ نيمه شب یازدهم آذر ماه ۱۳۷۹، از در شرقی موزه که مخصوص عبور و مرور افراد خاص است، به موزه وارد شدند و پس از ضرب و شتم و بيهوش کردن نگهبان به تالارهای موزه رفتند و با شکستن ويترين ها، ۲۱ اثر تاريخی را به سرقت بردند.آنها تا ساعت شش و ۴۵ دقيقه بامداد در موزه بودند و پس از خروج هيچ سرنخی از خود به جای نگذاشتند و تحقيقات پليس درباره آنها تا کنون به هیچ نتيجه ای نرسيده است.
موزه سعدآباد
مجموعه تاريخی فرهنگی سعدآباد و موزه ملی ايران، رکورد دار سرقت هستند. با اين تفاوت که اشيای مسروقه موزه ملی کمتر پيدا شده اند و اشيای موزه سعدآباد زود به خانه بازگشته اند. نمونه خوشنويسی هايی که در سال ۱۳۸۰ از موزه ميرعماد، از موزه های مجموعه سعدآباد به سرقت رفت، ۷۲ ساعت بعد به موزه بازگشت. شمشيرهای موزه ملل هم که سال ۱۳۷۸ ناپديد شده بودند، از کشور آذربايجان سر در آوردند و پس از پنج سال به سعدآباد بازگشتند. در تابستان ۱۳۸۵ خبر مفقود شدن چند اثر فرشچيان انتشار يافت و تحقيقات مشخص کرد سرقت توسط يکی از خدمه موزه صورت گرفته است. متهم که يک روز پس از سرقت دستگير شد، ادعا کرد آثار را پاره کرده و از بين برده است.به اين ترتيب دادگاه هم حکم به رد مال داد و آثار به موزه بازنگشت. نکته قابل توجه در جريان اين سرقت ادعای دوگانه مسئولان موزه و خالق آثار بود. در حاليکه مدير موزه در گفت و گو با خبرگزاری ها بر بی اهميت خواندن آثار تاکيد کرده و گفته بود آثار در انبار موزه نگهداری می شد و قابل نمايش نبود، محمود فرشچيان در گفت و گو با خبرگزاری های داخلی ایران گفت: «تابلوی گرفتار که در بخش طراحی های موزه به نمايش در آمده بود، همراه با دو اثر طراحی که به هم چسبيده بود، به سرقت رفته است.»
یکی از مهم ترین سرقت ها از موزه ملی، سرقت هشت مهر سه هزار ساله در سال ۱۳۸۴ بوده است که به هزاره اول پیش از میلاد مسیح تعلق داشت. سارق که باز هم یکی از خدمه موزه بوده است، بدون آسيب زدن به قفل ويترين، تعدادی از آثار را برداشته و باقی آثار را طوری جا به جا کرده بود که کسی متوجه فقدان آنها نشود.
قاليچه پهلوی، شهريور ماه ۱۳۸۳ در جريان جا به جايی تعدادی از فرش های موزه، گم شد. مفقود شدن اين اثر تا چند روز به مقامات قضايی اطلاع داده نشد زيرا مسئولان موزه فکر می کردند در جريان نقل و انتقال فرش ها، اين اثر به اشتباه به بخش ديگری از موزه رفته است.
سرقت از موزه های شهرستان ها نیز در طول سال های پس از انقلاب به شدت رواج داشته است. مهم ترین سرقت از موزه پارس شیراز بوده است که طی آن قرآن خطی که یکی از نمونه های کمیاب در جهان به شمار می آمد در سال ۱۳۸۲ به سرقت رفت و تا کنون سرنخی از آن به دست نیامده است. موزه های آشتیان و تفرش نیز مورد دستبرد قرار گرفته و تا کنون سه مدالیون از موزه مشروطه تبریز به سرقت رفته است. خبر دزدی از موزه مشروطه بلافاصله از سوی رئیس سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی تکذیب شد: «با بررسی ها متوجه شدیم سکه ها توسط کارشناسان موزه جا به جا شده اند.»
با این حال کوشش هایی در سطح بین المللی برای جلوگیری از دزدی و تجارت غیر قانونی آثار و اشیاء عتیقه و باستانی انجام گرفته است. در آمریکا، پليس فدرال ايالات متحده گروهی از پليس های خبره اين کشور را گرد هم آورده و گروهی با عنوان «تيم جرائم هنری» تشکيل داده است. اين تيم به طور تخصصی به جرائم مربوط به سرقت و جعل آثار هنری می پردازند. اين تيم از هشت متخصص تشکيل شده که سابقه ای طولانی در کشف جرائم مربوط به آثار هنری دارند. مهم ترين ويژگی اعضای اين گروه آشنايی آنها با هنر است. بدون اين ويژگی، ماموران نمی توانند به خوبی از عهده کشف اين جرائم برآيند. در چند سال اخير، ايتاليا، انگليس و آلمان نيز تيم های خاصی برای پی گيری اين جرائم تشکيل داده اند. ايده اصلی تشکيل اين تيم زمانی در اف بی آی مطرح شد که مسئولان دولت آمريکا متوجه شدند برخی از سربازانی که برای جنگ به عراق می رفتند، همراه خود تعدادی اشياء با ارزش تاريخی به آمريکا می آورند واین اشیاء را به کلکسيونرهای آمريکايی با قيمت های گزاف می فروشند. طبق آمار اف بی آی، تجارت غيرقانونی این اشياء عتيقه، اعم از خريد و فروش غيرقانونی اين اشياء و جعل آنها، هر ساله در حدود ۸ ميليارد دلار پول به جيب متقلبان واريز می کند.