مقاله‌ای از دیوید سنگر و ویلیام براود برای روزنامه نیویورک تایمز
«گروه مامور امور ایران» در آژانس بین المللی انرژی اتمی آماده است تا به محض دستیابی آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها به یک توافق هسته‌ای، کار خود را آغاز کند.
حدود پنجاه تن از برجسته ترین بازرسان و اعضای آژانس بین المللی انرژی اتمی، با پیچیده‌ترین ابزارهایی که تا کنون در ایران به کار گرفته شده است، منتظر ورود برای بازرسی‌های جدید هستند. حسگرهای لیزری، دوربین‌‌های هوشمند، و شبکه‌های کدگذاری شده، به بازرسان امکان می‌دهند فعالیت‌های هسته‌ای ایران را در «زمان واقعی» از مرکز نظارت در دانوب زیر نظر داشته باشند.
بازرسی‌های آژانس بین المللی انرژی اتمی چند سالی است که در گوشه و کنار جهان به طور دیجیتالی انجام می‌شود. اما طی دوازده سالی که غرب بر برنامه هسته‌ای ایران تمرکز کرده و در مقاطعی هم به خرابکاری دست زده است، بازرسان با چالش نظارت بر فعالیت‌های ایران با فناوری‌های قدیمی روبرو بوده‌اند.
مقررات بازرسی‌های هسته‌ای به کشورها اجازه می‌دهد که بر نحوه اجرای بازرسی در خاک کشورشان تاثیر بگذارند. ایران هم اغلب در این سال‌ها، با ایجاد محدودیت هایی، راه انتقال تصاویر و اطلاعات توسط بازرسان به وین را محدود به انتقال غیرخودکار کرده است؛ روندی که روزها یا هفته‌ها وقت می‌برد.
یکی از مقام های آژانس بین المللی انرژی اتمی، که عمیقا درگیر بازرسی‌ها است، می‌گوید «ما یک نظارت به زمان واقعی داریم و یک نظارت به زمان ایران. اگر نیاز به تضمین هایی وجود دارد که ایران به تعهداتش پایبند خواهد ماند بازرسان باید از دنیای فیلمبرداری و مهر و موم های کوچک فراتر بروند».
هر چند در این باره در انظار عمومی زیاد صحبت نمی شود، اما نظارت به زمان واقعی در کانون اجرای یک توافق هسته‌ای قرار دارد.
باراک اوباما رییس جمهوری آمریکا، در ماه آوریل گفت توافق مقدماتی با ایران مبتنی بر «شدیدترین و سرزده ترین بازرسی ها و نظام شفافیتی است که در تاریخ مذاکرات بر سر هر برنامه هسته ای در جهان انجام گرفته است.» یکی از نقاط حساس مذاکرات «توافق دسترسی ها» با جزییات است که به بازرسان اجازه می دهد به اقداماتی فراتر از پروتکل های آژانس در دیگر کشورها دست بزنند.
مقام های دولت فدرال در مصاحبه هایی روند جدید نظارت برای اطمینان از عدم فریبکاری ایران در شرایط پیچیده را بسیار مهم توصیف کردند؛ نظارت هایی که قرار است تا ۲۵ سال ادامه یابد.
ارنست مونیز وزیر انرژی آمریکا، در میانه ملاقات هایش با علی اکبر صالحی رییس سازمان انرژی اتمی ایران در هتل محل مذاکرات می گوید «درگیر بودن همه در این امر به نفع همه است. این روند نظارتی به نیروی انسانی کمتری نیاز دارد و کارآمدتر و اطمینان برانگیزتر است؛ به ویژه که این امر برای ایرانی ها بسیار اهمیت دارد.»
ارنست مونیز بازرسی های برنامه ریزی شده را «بسیار قوی» توصیف کرده و می افزاید نظام تایید شامل «گام هایی فوق العاده» است.
بازرسان طی ۲۰ ماه گذشته در جریان مذاکرات هسته ای دسترسی گسترده ای به ۱۸ مرکز هسته ای عمده ایران داشته اند. مرکز غنی سازی نطنز تقریبا هر روز هدف بازرسی های پیاپی بوده و تاسیسات فردو در اعماق زمین هم شاهد بازرسی های متعددی بوده است.
این مراکز و دیگر آزمایشگاه های ایران مملو از میلیون ها شیرآلات، ماشین، مخزن های ذخیره، ظروف ترکیب، پمپ، کمپرسور، تنظیم کننده ولتاژ، حسگرهای فشار، میله های سوخت هسته ای و کیلومترها لوله و هزاران کیلو مواد مهلک از جمله مواد رادیواکتیو هستند.
کار بازرسان چنان دشوار است که معمولا از نظارت بر زیرساخت های هسته ای مدرن با تجهیزات دوره ویدئوهای بتاماکس انتقاد می کنند.
ایرانی ها نگاه متفاوتی به این مساله دارند و تا کنون مانع بازرسی شماری از بازرسان، خصوصا آمریکایی ها، شده و آنها را جاسوس خوانده اند.
آرین طباطبایی کارشناس امور ایران در دانشگاه جرج تاون، می گوید ادعای ایرانی ها هیچ ربطی به فناوری پیشرفته ندارد: «منظور آن ها این است که بازرسان همیشه آن جا هستند.»
اولی هاینونن که در فاصله سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ میلادی بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی در ایران و کره شمالی را اداره می کرد، می گوید بازرسی های جدید از ایران «بر روی کاغذ موثر به نظر می رسد،» اما اغلب شامل «نشستن و ورق بازی است،» زیرا اعضای گروه اوقات زیادی را در انتظار دسترسی به مراکز و نتایج فنی می گذرانند.
در طول دهه ها، مهر و موم آژانس که شبیه کابل‌های قفل لپ تاپ است، بخش مهمی از ساز و کار آژانس بوده است. این مهر و موم فلزی نشان می دهد اگر دستگاهی برای پالودن سنگ معدن یا سیلندری حاوی سوخت رادیو اکتیو مورد استفاده بدون مجوز قرار گرفته است.
بازرسان آژانس برای بو بردن از هر گونه فریبکاری باید مهر و موم را برداشته و آن را برای تجزیه و تحلیل به وین برگردانند. در حال حاضر، از کره جنوبی تا فرانسه بازرسان مهر و موم های الکترونیکی و فیبر نوری نصب کرده اند که به طور مداوم «گزارش سلامت» به آژانس می فرستند تا یقین حاصل شود همه چیز آن طور که باید پیش می رود.
تام شی یک مقام پیشین آژانس بین المللی انرژی اتمی می گوید «ما کار را با دوربین های سی و پنج میلیمتری مینولتا آغاز کردیم که هر چند دقیقه یک فریم می گرفت. پیش از آن دوربین های سوپر هشت اس داشتیم که باید روشن و خاموش می شد و کیفیت اش بسیار بد بود».
اخیرا، دوربین هایی نصب شده بود که بازرسان برای دریافت اطلاعات آن باید کارت الکترونیکی را از داخل دوربین در می آوردند اما سیستم های جدید امکان انتقال اطلاعات به مکان های دور دست را فراهم می کند.
ارنست مونیز می گوید «این روش نیاز به ورود بازرسان را به حداقل می رساند».
به گفته آرین طباطبایی «نصب تجهیزات جدید در ایران احتمالا پر هزینه است اما در بلندمدت به صرفه تر خواهد بود».
اولی هاینونن محتاطانه تر به مساله نگاه می کند و معتقد است نباید خام بود و تصور کرد فناوری جدید عمل ایران به تعهداتش را تضمین می کند. به اعتقاد او ایران پیشتر وعده های زیادی داد اما کمتر به آن ها عمل کرد: «ایران به سادگی نصب فناوری های جدید را نخواهد پذیرفت. ما ده سال برای آن تلاش کردیم».
هاینونن می گوید موافقت ایران با نصب این تجهیزات پیشرفته هم گامی «مهم اما کوچک» است. هاینونن این امر را در مقایسه با نظارت شدیدی عنوان می کند که آژانس های اطلاعاتی غربی برای اطمینان از عدم حرکت ایران به سوی ساخت مرکزی پنهان برای تولید بمب اتم باید انجام دهند.
به اعتقاد هاینونن این احتمال که دور از انتظار اما غیرقابل تصور نیست «بزرگترین چالش» پیش رو است.