ظهر همان روزی که خبر کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، منتشر شد، رهبر جمهوری اسلامی اسماعیل قاآنی را به عنوان جانشین او برگزید.
سرعت انتخاب اسماعیل قاآنی و عبارات آیت الله خامنه ای در حکم انتصاب او مبنی بر این که برنامه آن نیرو عیناً همان برنامه دوران فرماندهی قاسم سلیمانی است، نشان داد که رهبر جمهوری اسلامی نمی‌خواهد وقفه و تغییری در برنامه‌های نیروی قدس سپاه ایجاد شود.
اسماعیل قاآنی، فرمانده ۶۱ ساله ای که به جای قاسم سلیمانی نشست، سال ۱۳۵۸ در ۲۱ سالگی در مشهد وارد سپاه پاسداران شد و پس از گذراندن یک دوره آموزشی در پادگان سعدآباد در تهران، به مشهد بازگشت. او سال ۵۹ در پی درگیری‌های کردستان، در نخستین ماموریت نظامی خود راهی آن منطقه شد.
جذب نیرو از افغانستان؛ از دوره جنگ با عراق تا جنگ داخلی سوریه
قاآنی در دوران جنگ فرماندهی تیپ ۲۱ امام رضا - که تبدیل به لشگر شد - و فرماندهی لشگر پنج نصر را بر عهده داشت و یکی از زمینه های فعالیت او در نیروی قدس سپاه نیز از همان هنگام فراهم شد. او از نیروهای افغان در یگان‌های پنج نصر و ۲۱ امام رضا استفاده می‌کرد. در سال های اخیر استفاده از نیروهای افغان در سوریه توسط نیروی قدس سپاه تحت عنوان «لشگر فاطمیون» بحث برانگیز شد.
در واقع شیوه استفاده از جنگجویان افغان که قاآنی هنگام جنگ هشت ساله با عراق پیگیری می‌کرد، در دهه‌های بعد و به ویژه در جریان جنگ داخلی سوریه ادامه یافت. این در حالی بود که از دو سه سال قبل گزارش‌هایی مبنی بر استفاده از نوجوانان افغان در لشگر فاطمیون و اعزام آنها به میدان‌های جنگ سوریه در ازای پول و دادن اقامت ایران منتشر شد. دیده بان حقوق بشر دو سال پیش در گزارشی اعلام کرد که حکومت ایران نوجوانان ۱۴ ساله مهاجر افغان در آن کشور را به سوریه اعزام می‌کند تا در کنار نیروهای دولتی بجنگند؛ امری که از نظر حقوق بین‌المللی جنایت جنگی محسوب می‌شود.
واشنگتن پست نیز در گزارشی با اشاره به اینکه جوانان افغانستان برای به دست آوردن ماهی چند صد دلار حقوق وارد لشگر فاطمیون (پیشتر با عنوان تیپ فاطمیون) می شوند، نوشت که در جریان جنگ داخلی سوریه حدود ۸۴۰ نفر از نیروهای لشگر فاطمیون در آن کشور کشته شدند. در واقع فاطمیون یکی از یگان های اصلی تحت فرمان سپاه قدس در نبرد برای حمایت از دولت سوریه بود و در جریان همین حضور، این یگان از تیپ به لشکر تبدیل شد.
با این حال، اسماعیل قاآنی بدون اشاره به انگیزه های مالی و مهاجرتی نیروهای افغان لشگر فاطمیون، آنها را نیروهایی خواند که برای دفاع از اسلام در جاهای مختلف مبارزه می‌کنند.
قاآنی از هنگام ورود به سپاه پاسداران تا پایان جنگ هشت ساله با عراق در چندین عملیات از جمله عاشورا، آزاد سازی ارتفاعات گرکنی و فصیل در شمال میمک، عملیات والفجر هشت، تسخیر شبه جزیره فاو، عملیات کربلا یک، آزادسازی مهران، عملیات نصر هشت، استقرار نیروهای ایران در مائوت، کربلا پنج، و تسخیر شلمچه حضور داشت. آشنایی او با قاسم سلیمانی نیز سال ۱۳۶۱ در جریان حضور همزمان آنها در در جبهه جنگ با عراق صورت گرفت.
پس از پایان جنگ، محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران، اسماعیل قاآنی را به قائم مقامی واحد هشتم عملیاتی نیروی زمینی سپاه پاسداران در مشهد منصوب کرد. برخی گزارش ها از نقش او در سرکوب اعتراض مردم مشهد در سال ۱۳۷۰ در دوره حضور او این واحد سپاه، حکایت دارد.
اسماعیل قاآنی در ادامه چند سمت دیگر نیز گرفت و پیش از انتصاب به عنوان جانشین فرمانده نیروی قدس سپاه، مدتی معاون اطلاعات و معاون حفاظت اطلاعات ستاد مشترک سپاه بود.
از تهدید رئیس دولت تا حمله تند به فرمانده سابق
از آنجا که اسماعیل قاآنی بخش بزرگی از عضویت در سپاه پاسداران را در جبهه جنگ با عراق و نیروی قدس سپاه سپری کرده است، سوابق زیادی در برخورد با مخالفان و معترضان، که معمولان از سوی فرماندهان قرارگاه‌های شهری صورت می گیرد، ندارد. با این حال امضای او پای دو نامه معروف سرداران سپاه که در پی اعتراض های تیر ماه ۱۳۷۸ و اعتراض های سال ۸۸ نوشته شد، حاکی از آن است که این سردار سپاه همانند بسیاری از همقطاران خود آماده برخورد با هرگونه اعتراضی است و سرکوب را راه آرام کردن اعتراضات می داند.
پس از اعتراض های مردمی و دانشجویی به حمله نیروهای بسیج و پلیس به کوی دانشگاه که در تیرماه ۱۳۷۸ رخ داد، با ادامه یافتن اعتراض ها ۲۴ فرمانده در نامه ای به محمد خاتمی، رئیس جمهوری وقت ایران، نوشتند که کاسه صبرشان لبریز شده و اگر دولت رسیدگی نکند تحمل این شرایط را بر خود جایز نمی‌دانند.
این نامه در ادامه با انتقادهایی همراه شد و گروهی آن را تهدید فرماندهان سپاه به کودتا دانستند. در میان امضا کنندگان نامه، نام قاسم سلیمانی، اسماعیل قاآنی در کنار گروه دیگری از فرماندهان از جمله عزیز جعفری و حسین همدانی به چشم می خورد. عزیز جعفری چندی بعد فرمانده کل سپاه شد و همدانی که نقش اساسی در سرکوب معترضان سال ۸۸ داشت داشت در سوریه کشته شد.
نامه دیگری که اسماعیل قاآنی پای آن را امضا کرد، نامه ای بود که گروهی از فرماندهان سپاه خطاب به رئیس پیشین رئیس سابق ستاد مشترک سپاه، حسین علایی نوشتند. حسین علایی دی ماه سال ۱۳۹۰ در یادداشتی به سرکوب معترضان سال ۸۸ انتقاد کرده بود. در این نامه که به امضای ۱۲ تن از فرماندهان سپاه رسیده بود، به حسین علایی به شدت حمله شده بود که چرا به سرکوب معترضان و صادر نشدن اجازه راهپیمایی مسالمت آمیز انتقاد کرده است.
جانشین نیروی قدس سپاه و تهدید کشورهای خارجی
اسماعیل قاآنی که به دلیل فعالیت‌های خود در بخش‌های مختلف سپاه پاسداران با نیروی قدس سپاه نیز رابطه داشت، سرانجام سال ۱۳۸۶ به عنوان جانشین فرمانده این نیرو منصوب شد. اگر چه در سال های اخیر نام فرمانده قاسم سلیمانی بارها به عنوان تصمیم گیرنده اصلی سیاست های جمهوری اسلامی در منطقه مطرح شد و جمهوری اسلامی نیز تبلیغات گسترده ای برای ترسیم چهره یک منجی از قاسم سلیمانی در برابر تهدید داعش انجام داد، اما در تمام ۲۲ سال حضور اسماعیل قاآنی در نیروی قدس سپاه، گزارش یا خبری از فعالیت های او منتشر نشد.
رسول سنایی راد، معاون سیاسی دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی کل قوا، کار اسماعیل قاآنی در نیروی قدس سپاه را در زمانی که جانشین قاسم سلیمانی بود، انجام امور ستادی، آموزش، سازماندهی، هماهنگی و آماده‌سازی معرفی کرد. به گفته او طبق تقسیم کاری که بین این دو صورت گرفته بود، قاسم سلیمانی در بخش خارجی فعال بود و بخش داخلی که شامل سازماندهی و آماده سازی می شد بر عهده قاآنی بود.
با این حال اسماعیل قاآنی در معدود سخنرانی‌های خود شیوه مرسوم نظامیان و مقامات عالیرتبه نظام جمهوری اسلامی را در پیش گرفت و در تهدید نیروهای آمریکایی در منطقه، تهدید اسرائیل و ابراز خشم از حل اختلافات کشورهای عربی با اسرائیل، رد هرگونه مذاکره با آمریکا و تمجید از بسیج نیروهای افغان برای حضور در سوریه سخن راند.
او در ادامه تنش در خلیج فارس پاییز امسال در سخنانی تهدیدآمیز گفت: «ناو آمریکا در هر نقطه‌ای از آب‌های منطقه‌ای ایران باشد در محدوده برد موشک‌های ما قرار دارد و نظام قادر است در محدوده برد موشک‌های خود ناوهای آمریکایی را با چنان دقتی بزند که در وسط ناو فرود آید.»
او اسفند ۱۳۹۶ نیز با رد گفت و گو و مذاکره با آمریکا، با وجود نگرانی همسایگان ایران در حاشیه خلیج فارس بر ادامه برنامه موشکی ایران تاکید کرد و گفت که ایران برای ساخت سلاح و قدرت موشکی خود از هیچ کشوری اجازه نخواهد گرفت.
قاآنی در سخنان دیگری نیروهای لشگر فاطمیون، که عمدتا از داوطلبان افغانستانی تشکیل شده است، را از اثرگذارترین نیروها در سوریه دانست و اضافه کرد که «حوزه اثرگذاری این‌ها یک تکه از خاک سوریه نبود» چرا که به گفته او وقتی نیروهای فاطمیون به میدان جنگ رفتند، فضای جدیدی را ایجاد کردند که موجب از جاهای دیگر دنیا هم برای حضور اعلام آمادگی شود.
او به کشورهایی که افراد از آنجا برای حضور در نیروی قدس سپاه اعلام آمادگی کردند اشاره نکرد، اما رسول سنایی راد در سخنان خود در معرفی قاآنی گفت که فرمانده جدید نیروی قدس سپاه ارتباط نزدیکی با «نیروهای مقاومت در کشوهای مسلمان آفریقایی» دارد.
اردیبهشت امسال برخی رسانه ها از متلاشی شدن گروه موسوم به «سرایا الزهرا»، وابسته به حشدالشعبی و نیروی قدس سپاه پاسداران، در کشور آفریقایی چاد خبر دادند. بر اساس آن گزارش، علی پرهون از نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، حمایت مالی و نظامی از این گروه را بر عهده داشت.
قاآنی همچنین از تلاش برخی از کشورهای عرب منطقه برای عادی سازی روابط با مذاکره و عادی سازی روابط با اسرائیل به شدت انتقاد کرد و رهبران این کشورها را «سست عنصر» دانست. او در حالی از اقدامات حزب الله لبنان در مقابل اسرائیل تمجید می‌کرد، حمایت دولت‌های مختلف آمریکا از اسرائیل را اجباری دانست و گفت که نامزدهای ریاست جمهوری آمریکا اگر برای دفاع از اسرائیل تعهد ندهند، نامزدی آنها تایید نمی شود. در حالیکه سیستم انتخابات در آمریکا فیلتری برای تایید صلاحیت مانند آنچه که شورای نگهبان ایران عمل می کند، ندارد.
اسماعیل قاآنی که ادبیات او در سخنرانی‌هایش بین یک سردار سپاه کلاسیک و یک امام جمعه میان رتبه در نوسان بوده است، در حالی ساعاتی پس از کشته شدن قاسم سلیمانی به جای او نشست که تقریبا همان روز بیشتر مقام های جمهوری اسلامی بر گرفتن انتقام سخت از آمریکا تاکید کردند.
این موضوعی است که مایکل روبین، پژوهشگر ارشد موسسه امریکن اینترپرایز، نیز در گفت و گو با صدای آمریکا به آن اشاره کرد.
آقای روبین گفت: «خطر جدی در مورد اسماعیل قاآنی این است که زیر فشار بسیار زیادی است که خود را ثابت کند و نشان دهد که انتقام قاسم سلیمانی را گرفته است. پرسش این‌جاست که آیا او تلاش می‌کند روند این انتقام را تسریع کند، اجرای آن به احتمال خیلی زیاد، خیلی قابل نخواهد بود. اما اگر وقت روی آن بگذارد همان طور که قاسم سلیمانی انجام می‌داد، آن وقت می‌تواند این بحران را همین‌طور به تعویق بیاندازد.»
در روزهای بعد، برخی مقام‌های جمهوری اسلامی انتقام واقعی را خروج نیروهای آمریکایی از منطقه دانستند. در این بین به نظر می‌رسید که دست کم خبرنگار صدا و سیما از قاآنی که برای استقبال از جنازه قاسم سلیمانی به فرودگاه مهرآباد رفته بود، انتظار شنیدن سخنان سخت تری داشت؛ اما فرمانده جدید نیروی قدس سپاه نیز در مصاحبه ای کوتاه، خروج از نیروهای آمریکایی از منطقه را انتقام واقعی از آمریکا دانست.
قاآنی از نگاه رسانه‌های غربی
فاکس نیوز: قاآنی مانند دیگر مقامات جمهوری اسلامی، سابقه اظهارات تند و متخاصم علیه ایالات متحده آمریکا دارد و یک بار گفته بود هرچند ایران و آمریکا در نبرد با هم کشته داده‌اند، اما کشته‌های آمریکا بیشتر از ما بوده است.
هاآرتص: هر قدر سلیمانی چهره اصلی سپاه قدس بود، ولی قاآنی همیشه در سایه قرار داشت. او خیلی در مقابل دوربین رسانه‌ها قرار نگرفته ولی همه چیز او مانند قاسم سلیمانی است.
نیوزویک: انتخاب قاآنی نشانه‌ای واضح است که راهی که قاسم سلیمانی داشت دنبال خواهد شد چرا که از سال ۱۳۷۵ معاون او بوده و هر دو در جنگ ایران وعراق هم حضور داشته‌اند.
