فرار مغزها پدیده ای است که بیشتر کشورهای در حال گذار با آن روبرو بوده اند.
کشورهایی همچون هند و چین با پدیده فرار مغزها روبرو بوده اند.
فرصت های شغلی، تحصیلی و تلاش برای دستیابی به زندگی بهتر سبب شده است که میلیون ها تبعه آسیایی و اروپای شرقی جلای وطن کنند و به کشورهای آمریکای شمالی به ویژه کانادا و ایالات متحده کوچ کنند.
بسیاری از اتباع هندی فقیر برای بهبود معیشت خود به کشورهایی همچون امارات متحده عربی و عربستان سعودی مهاجرت می کنند تا با روادید موقت کار اشتغال و در نتیجه درآمد و معیشت بهتری داشته باشند. از سویی دیگر برخی از اقشار تحصیل کرده و متخصص با کوچ به کشورهای توسعه یافته به مدارج بالاتر می رسند و گاه به سرمایه گذاران و کارفرمایان موفق و مرفهی بدل می شوند.
از سویی دیگر مهاجران کشورهای اروپای شرقی به بریتانیا، آمریکای شمالی و کشورهای آسیایی و عربی نیز پدیده نوظهوری نیست. بنا به گزارش دیلی تلگراف، در سال 2014 رقمی معادل ۲۰ میلیون تبعه رومانی و بلغارستان از حق اقامت و کار در بریتانیا برخوردار خواهند شد. وضعیت اقتصادی نامساعد و فقر سبب شده است تعداد زیادی از مهاجران قانونی و غیرقانی لهستان و دیگر کشورهای اروپای شرقی نیز به زودی به کشورهای توسعه یافته مهاجرت کنند.
ایران نیز از پدیده فرار مغزها مستثنی نبوده و طی سال های پس از پیروزی انقلای اسلامی شاهد خروج میلیون ها ایرانی به خارج از کشور بوده است.
ایران طی سه دهه گذشته شاهد بالاترین آمار فرار مغزها در تاریخ کشور بوده است.
براساس آمار «صندوق بین المللی پول»، ایران در صدر فهرست ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته قرار دارد و در نتیجه بالاترین آمار فرار مغزها در سراسر جهان را داراست.
در گزارش سالانه این سازمان بین المللی آمده است سالانه رقمی بیش از ۱۵۰ هزار نیروی متخصص و تحصیل کرده از ایران خارج می شوند و این خروج اجباری و یا اختیاری میلیاردها دلار هزینه برای کشور به همراه دارد.
خروج قانونی و غیرقانونی میلیون ها ایرانی در یک دوره سی ساله از خاک کشور پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی منفی بسیاری برای ایران به همراه داشته است.
با وجودی که مقامات جمهوری اسلامی به ندرت به پیامدهای زیانبار خروج میلیون ها ایرانی به کشورهای همسایه، به ویژه امارات متحده عربی و در نهایت به کشورهای توسعه یافته در اروپا و آمریکای شمالی اذعان کرده بوده اند، طی ماه های اخیر بسیاری از دولتمردان کشور، به ویژه حسن روحانی، رئیس جمهوری و مقامات دولت جدید او نسبت به بازگشت ایرانیان به کشور تمایل نشان داده و ادعا کرده اند تسهیلاتی را نیز برای متحقق شدن این امر فراهم خواهند کرد.
علاوه بر هزاران ایرانی متخصص، کارشناس تحصیل کرده و تعداد بسیار زیادی از برندگان المپیادهای جهانی که در خارج از کشور به تحصیل و اشتغال مشغول هستند، میلیون ها ایرانی تبار طی بیش از دو دهه گذشته با کوچ اجباری و اقامت در تبعید برای اسکان و کسب معیشت و سرآغازی نوین با چالش های بسیاری روبرو بوده اند. خبرنگاران، نویسندگان، شعرا، فعالان مدنی، سیاسی، اجتماعی، اقلیت های مذهبی و جنسی و زندانیان پیشین و ده ها گروه دیگر از اقشار مختلف جامعه ایران به دلیل شرایط حاکم بر کشور به اجبار کوچ کرده اند.
موج مهاجرت و کوچ قانونی و غیرقانونی از مسیر مرزهای هوایی، آبی و زمینی کشور در دوران جنگ ۸ ساله ایران و عراق و پیامدهای آن، شرایط اقتصادی دشوار پس از جنگ و در نهایت فشارهای روانی، انقلاب فرهنگی و فقدان آزادی های فردی و اجتماعی دولت های مختلف بر سر قدرت در جمهوری اسلامی، به ویژه در دوران دولت محمود احمدی نژاد سیر صعودی بی سابقه ای داشته است.
رضا فرجی دانا، وزیر علوم، تحقیقات و فن آوری در سخنرانی خود در مراسمی به افتخار دانشجویان برنده مدال المپیک علمی در دانشگاه تربیت مدرس تهران روز ۷ ژانویه سال ۲۰۱۳ گفت «هر سال حدود ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار ایرانی بسیار بااستعداد و تحصیل کرده از ایران خارج می شوند و خروج این افراد از کشور ۱۵۰ میلیارد دلار برای اقتصاد کشور زیان آور است».
بنا به گفته وزیر علوم، «براساس ارزیابی های سال های ۱۹۹۰ هزینه آموزش هر یک از این افراد بااستعداد برای کشور ۱ میلیون دلار هزینه در برداشته است».
آقای فرجی دانا سال گذشته توصیه کرده بود باید مقامات شرایط مناسب برای بازگشت افراد تحصیل کرده به کشور را فراهم کنند.
برپایه ارقام سال ۲۰۱۰ «بانک جهانی»، فرار مغزها برای اقتصاد ایران ۵۰ میلیارد دلار هزینه در برداشته است.
با وجود فضایی نامطمئن برای سرمایه گذاری و فعالیت های اقتصادی، محدودیت های اجتماعی، هنری و سیاسی بسیاری از ایرانیان اولویت رشد اقتصادی و بنیان خانواده های خود را به خارج از مرزهای ایران منتقل کردند.
علیرضا سلیمی، یکی از اعضای کمیسیون مجلس هشتم در سال ۱۳۸۹ اعلام کرد که «از ابتدای سال ۱۳۸۸ روزانه ۳ دانش آموخته دوره دکترا و کارشناسی ارشد به خارج از کشور مهاجرت کرده اند».
براساس گزارش آماری وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری دولت احمدی نژاد از مهاجرت نخبگان، در طی این سال ها ۳۰۸ برنده مدال المپیک علمی و ۳۵۰ نفر از برترین های کنکور و آزمون سراسر از کشور خارج شده اند.
کارشناسان امور مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور معتقدند بیش از ۶۲ درصد از برندگان ایرانی المپیادهای علمی جهان در دانشگاه های معتبر سراسر دنیا تحصیل می کنند.
با وجودی که برخی تصور می کنند با به قدرت رسیدن حسن روحانی به مقام ریاست جمهوری و فراخوان برای بازگشت ایرانیان مهاجر و تبعیدی نشانه های مثبتی برای بازگشت به کشور وجود دارد و حتی برخی خطرها و ریسک های موجود برای بازگشت را به جان خریدند و تعداد معدودی به ایران بازگشتند، اما مقامات وزارت اطلاعات و دیگر نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی برای بازگشت به دور از آزار و اذیت و توبیخ و مجازات مهاجران خارج از کشور هیچگونه ضمانتی نداده اند.
از سویی دیگر رسانه های ایران گزارش داده اند که وزارت اطلاعات مسئول بررسی پرونده ایرانیان مهاجر خارج از کشور است که به ایران باز می گردند.
حسن قشقاوی، معاون وزیر امور خارجه در امور کنسولی، پارلمانی و امور ایرانیان خارج از کشور در مصاحبه ای با وب سایت خبری تدبیر گفته است «ایران یک دبیرخانه برای کمیته بازگشت ایرانیان خارج از کشور در داخل وزارت اطلاعات تشکیل داده است».
بنا به گفته آقای قشقاوی دیدارها و جلسه های این کمیته در وزارت اطلاعات برگزار می شوند و این وزارتخانه در این زمینه دستاوردهای خوبی داشته است. او گفته است گزارش این جلسات به زودی منتشر خواهند شد.
به نظر می رسد تشکیل این جلسات به درخواست حسن روحانی، رئیس جمهوری کشور برگزار شده باشند. آقای روحانی اندک زمانی پس از انتخاب به مقام ریاست جمهوری از وزارت امور خارجه و وزارت اطلاعات خواست تا بازگشت ایرانیان مقیم خارج به کشور را تسهیل کنند.
محمود علوی، وزیر اطلاعات کابینه آقای روحانی نیز گفته بود «ما ضمانت می دهیم که هر فردی که تخلفی مرتکب نشده باشند، (در صورت بازگشت به ایران) با مشکلی مواجه نخواهد شد.»
وزیر اطلاعات گفته بود «ما ترس های بی اساس افرادی را که در طی رخدادهای سال ۲۰۰۹ جرمی مرتکب نشده بودند مرتفع خواهیم کرد».
اشاره وزیر اطلاعات ایران به موج عظیمی از ایرانیانی است که فارغ از پیشینه فعالیت های سیاسی و اجتماعی، پس از ناآرامی های پس از انتخابات سال ۲۰۰۹ که به انتخاب مجدد محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری ایران منجر شد، برای رهایی از تعقیب، تبعیض، اخراج از دانشگاه و محل کار، آزار و اذیت، بازداشت خودسرانه و شکنجه در زندان های شهرهای مختلف، کشور را از مسیرهای قانونی و غیرقانونی ترک کردند.
معاون وزیر امور خارجه در امور کنسولی، پارلمانی و امور ایرانیان خارج از کشور ماه گذشته گفته بود همه ایرانیان خارج از کشور، به جز افرادی که «پرونده قضایی دارند» آزاد هستند تا به ایران سفر کنند و آزادانه از خاک کشور خارج شوند.
با وجود وعده های مقامات نزدیک به دولت حسن روحانی، غلامحسین محسنی اژه ای، دادستان و سخنگوی قوه قضاییه ایران در یک کنفرانس مطبوعاتی گفته بود همه مجاز هستند تا به ایران بازگردند، اما همه اجازه خروج از کشور را نخواهند یافت.
آقای اژه ای گفته بود «اگر کسی جرمی مرتکب شود و کشور را ترک کند، یا در خارج از ایران جرمی علیه کشور مرتکب شده باشد، به محض بازگشت به کشور از سوی مقامات قضایی بازداشت خواهد شد».
دادستان کل کشور همچنین تهدید کرده بود افرادی که در «فتنه» سال ۲۰۰۹ و رخدادهای پس از انتخابات دست داشتند، «در لحظه بازگشت و ورود به کشور مجازات خواهند شد».
از سویی دیگر، برخی آزادانه به ایران رفت و آمد می کنند و گروه بزرگی در تبعید به سر می برند و بازگشت به ایران برایشان به رویایی دوردست می ماند و یا قید بازگشت به وطن را زده اند و یا کشور میزبان را به عنوان خانه پذیرفته اند و یا در نوستالژی و غم و اندوهی عمیق و دائمی روزگار می گذرانند و در انتظار تغییر ساختار حکومتی و دولتی در ایران مانده اند. در هر دو صورت، ایران در مقام یک کشور سرمایه عظیم انسانی را در داخل مرزهای خود از دست داده است.
کشورهایی همچون هند و چین با پدیده فرار مغزها روبرو بوده اند.
فرصت های شغلی، تحصیلی و تلاش برای دستیابی به زندگی بهتر سبب شده است که میلیون ها تبعه آسیایی و اروپای شرقی جلای وطن کنند و به کشورهای آمریکای شمالی به ویژه کانادا و ایالات متحده کوچ کنند.
بسیاری از اتباع هندی فقیر برای بهبود معیشت خود به کشورهایی همچون امارات متحده عربی و عربستان سعودی مهاجرت می کنند تا با روادید موقت کار اشتغال و در نتیجه درآمد و معیشت بهتری داشته باشند. از سویی دیگر برخی از اقشار تحصیل کرده و متخصص با کوچ به کشورهای توسعه یافته به مدارج بالاتر می رسند و گاه به سرمایه گذاران و کارفرمایان موفق و مرفهی بدل می شوند.
از سویی دیگر مهاجران کشورهای اروپای شرقی به بریتانیا، آمریکای شمالی و کشورهای آسیایی و عربی نیز پدیده نوظهوری نیست. بنا به گزارش دیلی تلگراف، در سال 2014 رقمی معادل ۲۰ میلیون تبعه رومانی و بلغارستان از حق اقامت و کار در بریتانیا برخوردار خواهند شد. وضعیت اقتصادی نامساعد و فقر سبب شده است تعداد زیادی از مهاجران قانونی و غیرقانی لهستان و دیگر کشورهای اروپای شرقی نیز به زودی به کشورهای توسعه یافته مهاجرت کنند.
ایران نیز از پدیده فرار مغزها مستثنی نبوده و طی سال های پس از پیروزی انقلای اسلامی شاهد خروج میلیون ها ایرانی به خارج از کشور بوده است.
ایران طی سه دهه گذشته شاهد بالاترین آمار فرار مغزها در تاریخ کشور بوده است.
براساس آمار «صندوق بین المللی پول»، ایران در صدر فهرست ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته قرار دارد و در نتیجه بالاترین آمار فرار مغزها در سراسر جهان را داراست.
در گزارش سالانه این سازمان بین المللی آمده است سالانه رقمی بیش از ۱۵۰ هزار نیروی متخصص و تحصیل کرده از ایران خارج می شوند و این خروج اجباری و یا اختیاری میلیاردها دلار هزینه برای کشور به همراه دارد.
خروج قانونی و غیرقانونی میلیون ها ایرانی در یک دوره سی ساله از خاک کشور پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی منفی بسیاری برای ایران به همراه داشته است.
با وجودی که مقامات جمهوری اسلامی به ندرت به پیامدهای زیانبار خروج میلیون ها ایرانی به کشورهای همسایه، به ویژه امارات متحده عربی و در نهایت به کشورهای توسعه یافته در اروپا و آمریکای شمالی اذعان کرده بوده اند، طی ماه های اخیر بسیاری از دولتمردان کشور، به ویژه حسن روحانی، رئیس جمهوری و مقامات دولت جدید او نسبت به بازگشت ایرانیان به کشور تمایل نشان داده و ادعا کرده اند تسهیلاتی را نیز برای متحقق شدن این امر فراهم خواهند کرد.
علاوه بر هزاران ایرانی متخصص، کارشناس تحصیل کرده و تعداد بسیار زیادی از برندگان المپیادهای جهانی که در خارج از کشور به تحصیل و اشتغال مشغول هستند، میلیون ها ایرانی تبار طی بیش از دو دهه گذشته با کوچ اجباری و اقامت در تبعید برای اسکان و کسب معیشت و سرآغازی نوین با چالش های بسیاری روبرو بوده اند. خبرنگاران، نویسندگان، شعرا، فعالان مدنی، سیاسی، اجتماعی، اقلیت های مذهبی و جنسی و زندانیان پیشین و ده ها گروه دیگر از اقشار مختلف جامعه ایران به دلیل شرایط حاکم بر کشور به اجبار کوچ کرده اند.
موج مهاجرت و کوچ قانونی و غیرقانونی از مسیر مرزهای هوایی، آبی و زمینی کشور در دوران جنگ ۸ ساله ایران و عراق و پیامدهای آن، شرایط اقتصادی دشوار پس از جنگ و در نهایت فشارهای روانی، انقلاب فرهنگی و فقدان آزادی های فردی و اجتماعی دولت های مختلف بر سر قدرت در جمهوری اسلامی، به ویژه در دوران دولت محمود احمدی نژاد سیر صعودی بی سابقه ای داشته است.
رضا فرجی دانا، وزیر علوم، تحقیقات و فن آوری در سخنرانی خود در مراسمی به افتخار دانشجویان برنده مدال المپیک علمی در دانشگاه تربیت مدرس تهران روز ۷ ژانویه سال ۲۰۱۳ گفت «هر سال حدود ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار ایرانی بسیار بااستعداد و تحصیل کرده از ایران خارج می شوند و خروج این افراد از کشور ۱۵۰ میلیارد دلار برای اقتصاد کشور زیان آور است».
بنا به گفته وزیر علوم، «براساس ارزیابی های سال های ۱۹۹۰ هزینه آموزش هر یک از این افراد بااستعداد برای کشور ۱ میلیون دلار هزینه در برداشته است».
آقای فرجی دانا سال گذشته توصیه کرده بود باید مقامات شرایط مناسب برای بازگشت افراد تحصیل کرده به کشور را فراهم کنند.
برپایه ارقام سال ۲۰۱۰ «بانک جهانی»، فرار مغزها برای اقتصاد ایران ۵۰ میلیارد دلار هزینه در برداشته است.
با وجود فضایی نامطمئن برای سرمایه گذاری و فعالیت های اقتصادی، محدودیت های اجتماعی، هنری و سیاسی بسیاری از ایرانیان اولویت رشد اقتصادی و بنیان خانواده های خود را به خارج از مرزهای ایران منتقل کردند.
علیرضا سلیمی، یکی از اعضای کمیسیون مجلس هشتم در سال ۱۳۸۹ اعلام کرد که «از ابتدای سال ۱۳۸۸ روزانه ۳ دانش آموخته دوره دکترا و کارشناسی ارشد به خارج از کشور مهاجرت کرده اند».
براساس گزارش آماری وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری دولت احمدی نژاد از مهاجرت نخبگان، در طی این سال ها ۳۰۸ برنده مدال المپیک علمی و ۳۵۰ نفر از برترین های کنکور و آزمون سراسر از کشور خارج شده اند.
کارشناسان امور مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور معتقدند بیش از ۶۲ درصد از برندگان ایرانی المپیادهای علمی جهان در دانشگاه های معتبر سراسر دنیا تحصیل می کنند.
با وجودی که برخی تصور می کنند با به قدرت رسیدن حسن روحانی به مقام ریاست جمهوری و فراخوان برای بازگشت ایرانیان مهاجر و تبعیدی نشانه های مثبتی برای بازگشت به کشور وجود دارد و حتی برخی خطرها و ریسک های موجود برای بازگشت را به جان خریدند و تعداد معدودی به ایران بازگشتند، اما مقامات وزارت اطلاعات و دیگر نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی برای بازگشت به دور از آزار و اذیت و توبیخ و مجازات مهاجران خارج از کشور هیچگونه ضمانتی نداده اند.
از سویی دیگر رسانه های ایران گزارش داده اند که وزارت اطلاعات مسئول بررسی پرونده ایرانیان مهاجر خارج از کشور است که به ایران باز می گردند.
حسن قشقاوی، معاون وزیر امور خارجه در امور کنسولی، پارلمانی و امور ایرانیان خارج از کشور در مصاحبه ای با وب سایت خبری تدبیر گفته است «ایران یک دبیرخانه برای کمیته بازگشت ایرانیان خارج از کشور در داخل وزارت اطلاعات تشکیل داده است».
بنا به گفته آقای قشقاوی دیدارها و جلسه های این کمیته در وزارت اطلاعات برگزار می شوند و این وزارتخانه در این زمینه دستاوردهای خوبی داشته است. او گفته است گزارش این جلسات به زودی منتشر خواهند شد.
به نظر می رسد تشکیل این جلسات به درخواست حسن روحانی، رئیس جمهوری کشور برگزار شده باشند. آقای روحانی اندک زمانی پس از انتخاب به مقام ریاست جمهوری از وزارت امور خارجه و وزارت اطلاعات خواست تا بازگشت ایرانیان مقیم خارج به کشور را تسهیل کنند.
محمود علوی، وزیر اطلاعات کابینه آقای روحانی نیز گفته بود «ما ضمانت می دهیم که هر فردی که تخلفی مرتکب نشده باشند، (در صورت بازگشت به ایران) با مشکلی مواجه نخواهد شد.»
وزیر اطلاعات گفته بود «ما ترس های بی اساس افرادی را که در طی رخدادهای سال ۲۰۰۹ جرمی مرتکب نشده بودند مرتفع خواهیم کرد».
اشاره وزیر اطلاعات ایران به موج عظیمی از ایرانیانی است که فارغ از پیشینه فعالیت های سیاسی و اجتماعی، پس از ناآرامی های پس از انتخابات سال ۲۰۰۹ که به انتخاب مجدد محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری ایران منجر شد، برای رهایی از تعقیب، تبعیض، اخراج از دانشگاه و محل کار، آزار و اذیت، بازداشت خودسرانه و شکنجه در زندان های شهرهای مختلف، کشور را از مسیرهای قانونی و غیرقانونی ترک کردند.
معاون وزیر امور خارجه در امور کنسولی، پارلمانی و امور ایرانیان خارج از کشور ماه گذشته گفته بود همه ایرانیان خارج از کشور، به جز افرادی که «پرونده قضایی دارند» آزاد هستند تا به ایران سفر کنند و آزادانه از خاک کشور خارج شوند.
با وجود وعده های مقامات نزدیک به دولت حسن روحانی، غلامحسین محسنی اژه ای، دادستان و سخنگوی قوه قضاییه ایران در یک کنفرانس مطبوعاتی گفته بود همه مجاز هستند تا به ایران بازگردند، اما همه اجازه خروج از کشور را نخواهند یافت.
آقای اژه ای گفته بود «اگر کسی جرمی مرتکب شود و کشور را ترک کند، یا در خارج از ایران جرمی علیه کشور مرتکب شده باشد، به محض بازگشت به کشور از سوی مقامات قضایی بازداشت خواهد شد».
دادستان کل کشور همچنین تهدید کرده بود افرادی که در «فتنه» سال ۲۰۰۹ و رخدادهای پس از انتخابات دست داشتند، «در لحظه بازگشت و ورود به کشور مجازات خواهند شد».
از سویی دیگر، برخی آزادانه به ایران رفت و آمد می کنند و گروه بزرگی در تبعید به سر می برند و بازگشت به ایران برایشان به رویایی دوردست می ماند و یا قید بازگشت به وطن را زده اند و یا کشور میزبان را به عنوان خانه پذیرفته اند و یا در نوستالژی و غم و اندوهی عمیق و دائمی روزگار می گذرانند و در انتظار تغییر ساختار حکومتی و دولتی در ایران مانده اند. در هر دو صورت، ایران در مقام یک کشور سرمایه عظیم انسانی را در داخل مرزهای خود از دست داده است.