ایران کشوری است که تا دو دهه پیش؛ پس از سالهای پایانی جنگ ایران و عراق، در ردیف جوانترین کشورهای دنیا بود، اما امروز مسئولان بهداشتی در پی چاره جویی برای چرخش سریع جامعه به سوی سالمندی اند. عمر طولانی رویای بشر در همه دنیاست و به گواه عدد و رقم، این اتفاق افتاده و میانگین عمر ساکنان کره خاکی افزایش یافته است. در اوایل قرن بیستم امید به زندگی حدود ۵۰ سال بوده است و تنها ۴ درصد از مردم بیش از ۶۰ سال عمر می کردند اما براساس برآورد سازمان بهداشت جهانی تا ۱۰ سال دیگر، جمعیت بالای ۶۰ سال ۲۰ درصد از جمعیت جهان را در بر خواهد گرفت.اما آنچه مهم تر از طول زندگی است، کیفیت زندگی و رفاه و سلامت در سال هایی است كه بر عمر انسان افزوده می شود. تاریخ سیر پیشرفتی مداومی را در رفاه و نحوه زیست سالم سالمندان نشان می دهد و جغرافیا می گوید سالمندی یك پدیده جهانی است. شواهد علمی نیز حاکی از آن است که بهبود شرایط زندگی، تغذیه مناسب، مراقبتهای پزشكی و بهداشتی مناسب موجبات سالمندی جهان را فراهم کرده است.
اما این همه داستان نیست. دنیا به شکلی یکسان و هماهنگ پیر نمی شود. امید به زندگی در كشورهایی نظیر ژاپن و فرانسه بیش از ۸۰ سال و امید به زندگی در چندین كشور آفریقایی، حدوداً ۴۰ سال كمتر می باشد. در حال حاضر ۶۰ درصد از كل سالمندان دنیا در كشورهای در حال توسعه و کم درآمد زندگی می كنند و این نسبت تا حدود ۳۰ سال آینده به ۸۰ درصد خواهد رسید و این بدان معنی است که؛ از كل دو میلیارد نفر سالمندی که در آن زمان در جهان خواهند زیست، یك میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر در كشورهای در حال توسعه از جمله ایران ساكن خواهند بود.
در ایران بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ نزدیک به ۳/۷ درصد یا ۵ میلیون نفر از جمعیت كشور را سالمندان بالای ۶۰ سال تشكیل می دهند، در حالی که این نسبت در سال ۱۳۷۵ برابر با ۶/۶ در صد بود و با توجه به روند صعودی كنونی جمعیت سالمند پیش‌بینی می‌شود تا ۱۰ سال دیگر تعداد سالمندان كشور به ۱۰ میلیون نفر یعنی حدود ۱۰ درصد جمعیت كشور برسد؛ چنین افزایشی در کشورهای پیشرفته جهان در طول یک تا دو قرن حادث می شود و براین اساس برنامه‌ریزی برای این جمعیت اقدامی كاملا عاجل و ضروری است.
برنامه جامع تامین اجتماعی شامل؛ نیاز سنجی و ارتقأ کیفی مداوم خدمات، تامین بودجه و تدوین مقرری بازنشستگی، ارائه سرویس های رفاهی و بهداشتی-درمانی برای سالمندان، سرفصل هایی است که پیروی از آن، وظیفه بخش عمومی، مسئولیت اجتماعی و نیاز اخلاقی و بشر دوستانه تمام افراد جامعه است.
بر اساس نخستین گامهای نیاز سنجی كشوری در ایران، اصلی ترین مشكلی که در نظر سنجی از سالمندان عنوان شده؛ نگرانی قشر وسیعی از افراد مسن در تامین هزینه های بهداشتی- درمانی و پیشگیری از آسیب ها و بیماری های شایع دوران سالمندی است. برخی از نیازهای مطرح شده توسط آنان در عرصه سلامت عبارتند از:
سقوط، افتادن و تهیه لوازم و ادوات جلوگیری كردن از آن است. سالمندان به دلایل مختلف زمین می خورند و به دلایلی نظیر مبلمان شهری نامناسب و پوكی استخوان دچار شكستگی استخوان میشوند. براساس متون پزشكی، نیمی از کسانی که در سالمندی دچار شکستگی استخوان می شوند، هرگز به زندگی طبیعی بر نمی‌گردند. بنابراین تمرکز بخش سلامت باید بر پیشگیری از سقوط و شکستگی های استخوانی باشد.
مطلب مهم دیگری که در این نظر سنجی به آن اشاره شده است؛ نیاز سالمندان به فراهم بودن خدمات پزشکی، بهداشتی و رفاهی آنان از طریق یک سیستم واحد و در یک مکان متمرکز به ازای هر محله شهری است. در حال حاضر سالمندان ایرانی به خصوص در دسترسی به مراقبت های بهداشتی-درمانی دچار سرگردانی هستند. مثلاً فرد سالمندی، معده درد دارد و پیش متخصص گوارش می‌رود. برای بیماری كلیه پیش متخصص كلیه، برای علاج بی‌خوابی روانپزشك او را ویزیت می کند و به این ترتیب برای هر بیماری پیش یك نفر متخصص می رود و هركدام جداگانه و بدون در نظر گرفتن سایر بیماری های او، وی را ویزیت كرده و به او دارو می دهند. بنابراین او با یك كیسه دارو به خانه می‌آید و هیچ كس هم متولی این كار نیست و تكلیف آن سالمند هم معلوم نیست كه باید این داروها را چگونه مصرف كند و آیا مصرف این همه دارو با هم صحیح است یا خیر؟ و این مسأله ای است كه باید حتماً برای آن تدبیری اندیشیده شود و در نظام جهانی تدبیر آن دسترسی به پزشک خانواده یا متخصص طب سالمندان است. در حالی که به نقل از دکتر پریسا طاهری رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت "بسیاری از پزشكان ما هنوز با این طب آشنا نیستند و گاه حتی نام آن را نیز نشنیده اند."
مسأله بدرفتاری با سالمندان و پیشگیری از آن نیز از موارد قابل تأملی است که در بررسی های انجام شده ضرورت آن بسیار بارز است. معضلاتی از قبیل بی‌توجهی به خواسته‌های سالمند خصوصأ در مورد کسانی که اختلال حافظه پیدا كرده یا آنها که در خانه سالمندان نگاهداری می شوند، یا حتی سالمندان بالنسبه سالمی که در خانه خود یا فرزندانشان زندگی می کنند، مورد گله و شکایت بسیاری از سالمندان است. آنها می گویند که جوانترهای خانه سركار می‌روند و می‌آیند و به آنها بی‌توجهی می‌كنند یا بدرفتاری می کنند. سالمندان می گویند آنها نیاز دارند تا اوقات فراغتشان را با همسالانشان و در مراکزی که امکانات فراغتی و آموزشی مناسب برای آنها دارند، بگذرانند و این امکان در ایران و حتی در شهرهای بزرگ در اختیار درصد بسیار کمی از سالمندان است.
نوع شایع دیگری از بدرفتاری با سالمندان؛ بدرفتاری‌های مالی است. برخی سالمندان گلایه دارند که از آنها برخلاف میلشان یا به زور امضا می گیرند و از آنها سو استفاده مالی می کنند. در نظام های پیشرفته دنیا برای مقابله با این مشکل، مقرری سالمندانی که توانایی رفت و آمد به بانک یا موسسات مالی را ندارند با ارسال پول مستقیم به درب منزل یا واریز مبلغ به حساب های آنان و امکان هزینه کردن آن از طریق کارت های اعتباری میسر شده است.
ارائة خدمات اورژانسی به سالمندان در حوادث نیز بحث مهم دیگری است و باید توجه کرد که، سالمندان در حوادث طبیعی مثل زلزله بسیار آسیب‌پذیر هستند و دراین مواقع متحمل صدمات زیادی می شوند. بنابراین در کشوری مانند ایران که در منطقه زلزله خیز جهان و روی چندین گسل فعال قرار دارد، نیاز به برنامه ریزی و توجه ویژه به این مسئله ضرورت حیاتی دارد.
سازمان جهانی بهداشت در برنامه سال ۲۰۱۲ خود پیشنهاد «شهر دوستدار سالمندان» را ارائه کرده است. این سازمان می گوید؛ «باید شهری را درست كنیم كه اگر قرار است سالمند در آن حركت كند، اگر مادری با كودك درون كالسكه‌اش حركت می‌كند، اگر یك توانخواه با عصا یا واكر حركت می‌كند، همه به نحو احسن بتوانند از این شهر بهره‌مند شوند.» نقش تغذیه سالم و امکان فعال زیستن نیز جزو توصیه های اکید این سازمان است و توصیه می شود تا با بسیج امکانات محلی از توانایی های سالمندان هر جامعه در فرآوری غذاهای سالم خانگی استفاده شود تا هم غذای سالم تری در اختیار عموم قرار گیرد، موجب بهره وری اقتصادی و بهبود وضع مالی سالمندان شود، اعتماد به نفس و روحیه آنها را بهتر کند و آنها را از خطر طرد و انزوا دور کند.
امید به زندگی در همه جهان بالا رفته و سالمندی امتداد منطقی و ناگزیر طولانی شدن عمراست، سالمندی به معنای بیماری نیست و شواهد علمی بسیاری وجود دارد که ثابت می کند می توان حتی بیش از یک قرن در نهایت سلامت زندگی کرد. این امر در بسیاری از کشورهای مرفه و پیشرفته جهان ممکن شده است و باید تلاش کرد تا سال های پایانی عمر مردم کشورهای فقیر و کم در آمد نیز مرفه و سالم باشد.
در سالهای پایانی قرن بیستم، پطرس غالی، دیپلمات مصری و ششمین دبیرکل سازمان ملل متحد در مورد افزایش طول عمر بشر و نابرابری شاخص های رفاه و سلامت در میان مردم کشورهای فقیر و غنی گفت؛ «طول عمر پاداش علم و فن آوری به سالمندان کشورهای توسعه یافته و مجازات فقر و نابرابری برای مردم کشورهای فقیر است». اما در سال های آغازین قرن بیست و یکم، در هفتمین روز همین ماه، بن کی مون دبیر کل سازمان ملل متحد، اعلام کرد که جهان عزم کرده است که این نابرابری را براندازد و «سالمندی و سلامت» را نماد روزجهانی بهداشت سال ۲۰۱۲ / ۱۳۹۱ دانست. این نماد؛ سرلوحه فعالیتهایی را رقم می زند که قرار است «زندگی سالم و طول عمر بیشتر» برای سالمندان جامعه به ارمغان بیاورد.
اما این همه داستان نیست. دنیا به شکلی یکسان و هماهنگ پیر نمی شود. امید به زندگی در كشورهایی نظیر ژاپن و فرانسه بیش از ۸۰ سال و امید به زندگی در چندین كشور آفریقایی، حدوداً ۴۰ سال كمتر می باشد. در حال حاضر ۶۰ درصد از كل سالمندان دنیا در كشورهای در حال توسعه و کم درآمد زندگی می كنند و این نسبت تا حدود ۳۰ سال آینده به ۸۰ درصد خواهد رسید و این بدان معنی است که؛ از كل دو میلیارد نفر سالمندی که در آن زمان در جهان خواهند زیست، یك میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر در كشورهای در حال توسعه از جمله ایران ساكن خواهند بود.
در ایران بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ نزدیک به ۳/۷ درصد یا ۵ میلیون نفر از جمعیت كشور را سالمندان بالای ۶۰ سال تشكیل می دهند، در حالی که این نسبت در سال ۱۳۷۵ برابر با ۶/۶ در صد بود و با توجه به روند صعودی كنونی جمعیت سالمند پیش‌بینی می‌شود تا ۱۰ سال دیگر تعداد سالمندان كشور به ۱۰ میلیون نفر یعنی حدود ۱۰ درصد جمعیت كشور برسد؛ چنین افزایشی در کشورهای پیشرفته جهان در طول یک تا دو قرن حادث می شود و براین اساس برنامه‌ریزی برای این جمعیت اقدامی كاملا عاجل و ضروری است.
برنامه جامع تامین اجتماعی شامل؛ نیاز سنجی و ارتقأ کیفی مداوم خدمات، تامین بودجه و تدوین مقرری بازنشستگی، ارائه سرویس های رفاهی و بهداشتی-درمانی برای سالمندان، سرفصل هایی است که پیروی از آن، وظیفه بخش عمومی، مسئولیت اجتماعی و نیاز اخلاقی و بشر دوستانه تمام افراد جامعه است.
بر اساس نخستین گامهای نیاز سنجی كشوری در ایران، اصلی ترین مشكلی که در نظر سنجی از سالمندان عنوان شده؛ نگرانی قشر وسیعی از افراد مسن در تامین هزینه های بهداشتی- درمانی و پیشگیری از آسیب ها و بیماری های شایع دوران سالمندی است. برخی از نیازهای مطرح شده توسط آنان در عرصه سلامت عبارتند از:
سقوط، افتادن و تهیه لوازم و ادوات جلوگیری كردن از آن است. سالمندان به دلایل مختلف زمین می خورند و به دلایلی نظیر مبلمان شهری نامناسب و پوكی استخوان دچار شكستگی استخوان میشوند. براساس متون پزشكی، نیمی از کسانی که در سالمندی دچار شکستگی استخوان می شوند، هرگز به زندگی طبیعی بر نمی‌گردند. بنابراین تمرکز بخش سلامت باید بر پیشگیری از سقوط و شکستگی های استخوانی باشد.
مطلب مهم دیگری که در این نظر سنجی به آن اشاره شده است؛ نیاز سالمندان به فراهم بودن خدمات پزشکی، بهداشتی و رفاهی آنان از طریق یک سیستم واحد و در یک مکان متمرکز به ازای هر محله شهری است. در حال حاضر سالمندان ایرانی به خصوص در دسترسی به مراقبت های بهداشتی-درمانی دچار سرگردانی هستند. مثلاً فرد سالمندی، معده درد دارد و پیش متخصص گوارش می‌رود. برای بیماری كلیه پیش متخصص كلیه، برای علاج بی‌خوابی روانپزشك او را ویزیت می کند و به این ترتیب برای هر بیماری پیش یك نفر متخصص می رود و هركدام جداگانه و بدون در نظر گرفتن سایر بیماری های او، وی را ویزیت كرده و به او دارو می دهند. بنابراین او با یك كیسه دارو به خانه می‌آید و هیچ كس هم متولی این كار نیست و تكلیف آن سالمند هم معلوم نیست كه باید این داروها را چگونه مصرف كند و آیا مصرف این همه دارو با هم صحیح است یا خیر؟ و این مسأله ای است كه باید حتماً برای آن تدبیری اندیشیده شود و در نظام جهانی تدبیر آن دسترسی به پزشک خانواده یا متخصص طب سالمندان است. در حالی که به نقل از دکتر پریسا طاهری رئیس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت "بسیاری از پزشكان ما هنوز با این طب آشنا نیستند و گاه حتی نام آن را نیز نشنیده اند."
مسأله بدرفتاری با سالمندان و پیشگیری از آن نیز از موارد قابل تأملی است که در بررسی های انجام شده ضرورت آن بسیار بارز است. معضلاتی از قبیل بی‌توجهی به خواسته‌های سالمند خصوصأ در مورد کسانی که اختلال حافظه پیدا كرده یا آنها که در خانه سالمندان نگاهداری می شوند، یا حتی سالمندان بالنسبه سالمی که در خانه خود یا فرزندانشان زندگی می کنند، مورد گله و شکایت بسیاری از سالمندان است. آنها می گویند که جوانترهای خانه سركار می‌روند و می‌آیند و به آنها بی‌توجهی می‌كنند یا بدرفتاری می کنند. سالمندان می گویند آنها نیاز دارند تا اوقات فراغتشان را با همسالانشان و در مراکزی که امکانات فراغتی و آموزشی مناسب برای آنها دارند، بگذرانند و این امکان در ایران و حتی در شهرهای بزرگ در اختیار درصد بسیار کمی از سالمندان است.
نوع شایع دیگری از بدرفتاری با سالمندان؛ بدرفتاری‌های مالی است. برخی سالمندان گلایه دارند که از آنها برخلاف میلشان یا به زور امضا می گیرند و از آنها سو استفاده مالی می کنند. در نظام های پیشرفته دنیا برای مقابله با این مشکل، مقرری سالمندانی که توانایی رفت و آمد به بانک یا موسسات مالی را ندارند با ارسال پول مستقیم به درب منزل یا واریز مبلغ به حساب های آنان و امکان هزینه کردن آن از طریق کارت های اعتباری میسر شده است.
ارائة خدمات اورژانسی به سالمندان در حوادث نیز بحث مهم دیگری است و باید توجه کرد که، سالمندان در حوادث طبیعی مثل زلزله بسیار آسیب‌پذیر هستند و دراین مواقع متحمل صدمات زیادی می شوند. بنابراین در کشوری مانند ایران که در منطقه زلزله خیز جهان و روی چندین گسل فعال قرار دارد، نیاز به برنامه ریزی و توجه ویژه به این مسئله ضرورت حیاتی دارد.
سازمان جهانی بهداشت در برنامه سال ۲۰۱۲ خود پیشنهاد «شهر دوستدار سالمندان» را ارائه کرده است. این سازمان می گوید؛ «باید شهری را درست كنیم كه اگر قرار است سالمند در آن حركت كند، اگر مادری با كودك درون كالسكه‌اش حركت می‌كند، اگر یك توانخواه با عصا یا واكر حركت می‌كند، همه به نحو احسن بتوانند از این شهر بهره‌مند شوند.» نقش تغذیه سالم و امکان فعال زیستن نیز جزو توصیه های اکید این سازمان است و توصیه می شود تا با بسیج امکانات محلی از توانایی های سالمندان هر جامعه در فرآوری غذاهای سالم خانگی استفاده شود تا هم غذای سالم تری در اختیار عموم قرار گیرد، موجب بهره وری اقتصادی و بهبود وضع مالی سالمندان شود، اعتماد به نفس و روحیه آنها را بهتر کند و آنها را از خطر طرد و انزوا دور کند.
امید به زندگی در همه جهان بالا رفته و سالمندی امتداد منطقی و ناگزیر طولانی شدن عمراست، سالمندی به معنای بیماری نیست و شواهد علمی بسیاری وجود دارد که ثابت می کند می توان حتی بیش از یک قرن در نهایت سلامت زندگی کرد. این امر در بسیاری از کشورهای مرفه و پیشرفته جهان ممکن شده است و باید تلاش کرد تا سال های پایانی عمر مردم کشورهای فقیر و کم در آمد نیز مرفه و سالم باشد.
در سالهای پایانی قرن بیستم، پطرس غالی، دیپلمات مصری و ششمین دبیرکل سازمان ملل متحد در مورد افزایش طول عمر بشر و نابرابری شاخص های رفاه و سلامت در میان مردم کشورهای فقیر و غنی گفت؛ «طول عمر پاداش علم و فن آوری به سالمندان کشورهای توسعه یافته و مجازات فقر و نابرابری برای مردم کشورهای فقیر است». اما در سال های آغازین قرن بیست و یکم، در هفتمین روز همین ماه، بن کی مون دبیر کل سازمان ملل متحد، اعلام کرد که جهان عزم کرده است که این نابرابری را براندازد و «سالمندی و سلامت» را نماد روزجهانی بهداشت سال ۲۰۱۲ / ۱۳۹۱ دانست. این نماد؛ سرلوحه فعالیتهایی را رقم می زند که قرار است «زندگی سالم و طول عمر بیشتر» برای سالمندان جامعه به ارمغان بیاورد.