حافظ: خنیاگری، می و شادی
پژوهشی از: هما ناطق
نشر شرکت کتاب لس آنجلس
کتاب حافظ: خنیاگری، می و شادی در چهارصد وشصت صفحه در قطع رقعی به چاپ رسیده است. افزون بر طرح کار و دیباچه کتاب «حافظ و موسیقی»، «حافظ و می»، «آوندهای می»، و بخش پایانی «کتابنامه و عکسها» بخش های این کتاب را تشکیل می دهند.
هما ناطق در سرسخن کتاب باعنوان: «در گرفتاری با گزارندگان حافظ شیراز» می گوید: هرکس چهره ای از حافظ نقش زده که درخور دیدگاههای امروزی مولف بوده است. این روایتها و تفسیرها بیشتر برای اثبات نظرگاهها و دیدگاههای امروزه است که کمتر نزدیکی و همخوانی ای با نگره و دیدگاههای حافظ شاعر داشته دارد. هما ناطق از جایگاه یک پژوهشگر اتصال حافظ به این یا آن مذهب و فرقه را به شک گرفته. چه اتصال به علی و خاندانش باشد چه عمر یا عارفان و صوفیان یا دیگر مرادان و پیران زمانه. به دیدِ مولف کتاب همه این تصاویر ارائه شده از حافظ و دیوانش همانند همان تصویر سماور و قوری استکانی ست که در نسخه دیوان حافظ چاپ مجلس اول مشروطه بجای می و رود و دلبر نشانده شده است.
هما ناطق در سخنی به حق مفصل تبارشناسی واژه حافظ کرده و همه اقوال رایج چسبیده به نوک زبان ها مبنی برگرفته از حفظ بودن قرآن را به چالش گرفته و آن را اعتیادی ذهنی ناشی از کم دانی حافظ پژوهانی دانسته که هیچ تلاشی برای درک معنا و مفهوم راستین واژه حافظ در زمانه حافظ نکرده اند.
از این روست که سخن به تفصیل و سند می گوید تا گفته باشد حافظ در مفهوم اول سرودگویان و سرودخوانان آمده است و حافظ آن دانشمند و هنرمندی ست که بسراید، سروده ها را به آواز بخواند، راه ها و پرده های موسیقی را نیک بشناسد و سازندگی نیز بداند. پس شغلی وهنری بوده در شمار خانواده موسیقی و آواز و هرکسی را توان و توشه درآمدن به جرگه حافظان نبوده است.
پس از وارسی همه سویه همین یک واژه است که هما ناطق گستره دیگری از مفاهیم طلسم شده ذهنی ما را به چالش می گیرد تا آنجا که خواننده به خود می گوید: آیا به راستی زمانه آن فرا نرسیده که ادبیات کلاسیک فارسی را با نگاهی دیگرسان و رها از همه پیشداوریهای تاریخی بازخوانی کرد؟
آنگاه که وارسی از دیگر واژه های بکارآمده در غزلیات حافظ شروع می شود، خوانش غزلیات حافظ هم تغییر می کند تا جایی که خواننده به خود می گوید سراسر دانسته ها و داشته ها پیرامون حافظ بیشتر به تصویر سماور و قوری استکان نعلبکی دیوان حافظ مجلس مشروطه شبیه است تا واقعیت غزلیات حافظ.
این خطای دید ذهن به باور مولف به فرهنگ دهخدا هم راه یافته که ویرایشی دیگر از فهم واژگان بویژه واژگانی موسیقیایی بکاررفته در دیوان حافظ را می طلبد. این نیز پدیده ای قابل فهم است چرا که بسیار پرده ها و ردیف های موسیقی و آوازی در طول تاریخ از جنگها و قحطی ها و تنش های ناشی از دست به دست شدن قدرت گرفته تا تکفیر ملایان به دست فراموشی سپرده شدند.
بنا به این پژوهش، موسیقی و آواز ایران سرشار از میراث فرهنگی بزرگی بود که زنان طلایه داران آن بودند و فتاوی کسانی همچون: امام محمد غزالی علیه چنین میراث بزرگی نشانگر دشمنی آشکار متشرعان با پدیده ای بوده که در حوزه های گوناگون از تربیت کودکان و نیایش به آفریدگار گرفته تا شادی و سرور برای بودن در هستی تا درمان بیماران بکار می آمده است.
هما ناطق افزون بر پیوند ریشه ای و ژرف فرهنگ دوران حافظ با فرهنگ و هنر ساسانیان و پیشینانی بس کهن تر، آنگاه در باب می و جام می و فرهنگ نامهای می در دیوان حافظ و زمانه اش به تفصیل سخن می گوید و تفاسیر عرفانی و من درآوردی غیرراستین از باده نوشی و پیاله را که به دیوان حافظ بسته شده به برهانی سخت اندیشیدنی نادرست می یابد.
می شود چنین باور داشت پژوهش هما ناطق درباره ساخت واژگان و نگرش حافظ یکی از بهترین، مستندترین و جامع ترین گزارشهایی ست که تاکنون منتشر شده است. هرچند بسیار بسیار کتابها درباره حافظ منتشر شده و بسیار بسیار دیوانهایش که به ویرایش و پیرایش بسیار کسان در دسترس همگان قرار دارد.