افسانه ای یا حکایتی میان ایرانیان رواج داشت و شاید هنوز هم دارد، که منشا آن را هم من جائی ندیدم. تو را نمی دانم، که بله انگلیسی ها به این نتیجه رسیدند که «عرب ها را باید سیر نگه داشت و ایرانی ها را گرسنه» تا به این وسیله آنها را کنترل کنند. اصلاً کاری ندارم که این حرف کی و از کجا آمده و آیا حقیقتی در این سخن بوده یا نبوده، اصل قضیه این است که به هر حال تاریخ مصرف این گونه داروها صرفنظر از موثر بودن یا نبودن آن ها، دیریست گذشته.
اما امروز، برای پی بردن به منش و رفتار ملت ها، صرفنظر از آنکه ایرانی باشند یا آمریکائی یا اروپائی یا آفریقائی و یا از هر سرزمین پیشرفته و یا همچنان در تعقیب پیشرفت، باید به میزان دنبال عذر و بهانه گشتن آنها پی برد و اینکه تا چه حد از این عذر و بهانه ها برای سکون و بی تحرکی و دنبال کاری و هدفی نرفتن استفاده می کنند یا نمی کنند و بعد از همین خاصیت استفاده کنی و بهانه به دستشان دهی.
مثلاً اگر قرار باشد «تو» امروز که از خواب چشم باز می کنی، شروع کنی به شمارش عذر و بهانه ها، که بله من یک انقلاب را پشت سر گذاشتم (این یک بهانه)، هشت سال جنگ با عراق را پشت سر گذاشتم (این دو بهانه)، در اینجا حقوق بشر رعایت نمی شود (سه بهانه)، حقوق زن و مرد مساوی نیست (چهار بهانه)، آزار و اذیت اقلیت ها از قومی گرفته تا مذهبی رواج دارد (پنج بهانه)، فساد در جامعه رواج دارد و قبح خود را از دست داده است (شش بهانه)، و الی آخر، و بعد از این عذر و بهانه ها برای توجیه تلف کردن زندگی و اوقات بهره بگیری، آن وقت تکلیف این جامعه چه می شود؟ و چه عاملی موثرتر از این می تواند جامعه ای را وادار به در جا زدن کند؟
نمی گویم که تو چنین هستی. می گویم اگر چنین بودی، بهتر از این راهی برای متوقف کردن تو وجود داشت؟
جوامعی را می شناسی و می شناسم که از این « شرایط» به عنوان نه عذر و بهانه که «انگیزه» استفاده کردند و می کنند. مثلاً آلمان تجزیه شده و شکست خورده بعد از جنگ جهانی دوم را در نظر بگیر که اگر به جای استفاده از شرایط ناگوار موجود و به کار بردن آن به عنوان اهرم «انگیزه» متوسل به عذر و بهانه شده بود، که من امروز عذرم پذیرفته است که خسته و درمانده آنچه را بر من نارل شده بپذیرم و دست از هر کار و فعالیتی بشویم، امروز آلمان جایگاهش در میان کشورهای دنیا کجا بود؟ ژاپن که می توانست حتی عذر و بهانه ای بالاتر از آن بیاورد که بمب اتمی بر سرش فرود آمده بود. اما این گونه ملت ها، شرایط را به عنوان واقعیت می پذیرند و آنگاه از آن به عنوان «انگیزه» در تحرک جامعه استفاده می کنند.
خلقیات و منش ملت ها را دوست گرامی من، امروز در سیر کردن و یا گرسنه نگاه داشتن آنها نمی توان جستجو کرد، اما می توان از روحیه دنبال عذر و بهانه و سلب مسئولیت از خود کردن آنها به جای دنبال انگیزه گشتن، برای سوءاستفاده از آنها استفاده کرد.
نمی دانم من و تو خودمان را جز کدام یک از دو گروه می دانیم؟ به دنبال انگیزه ایم یا در جستجوی عذر و بهانه؟